[Pistill þessi var saminn 30. janúar 2011 en ekki birtur fyrr en 16. apríl s.á.]

Hæstaréttur hefur ályktað að kosning til stjórnlagaþings 27. nóv. s.l. sé ógild. Hver eru kæruatriðin og rök dómaranna:

1. “Kjörseðlar hafi verið auðkenndir með strikamerki og númeri á bakhlið.” “[Þ]annig [væri] hægt að rekja atkvæði til einstakra kjósenda.” Dómararnir gefa í skyn í ákvörðun sinni að rekja hefði mátt atkvæði einstakra kjósenda, án þess þó sýna á nokkurn hátt hvernig það hefði átt að gerast. Af þessu álykta þeir að um “verulegan annmarka á framkvænmd kosninganna [sic] sé að ræða.” Ég sýni fram á í fyrri vefsíðugrein að þessi rök haldi ekki vatni.
2. Þeirri kæru “að kjósendur hafi verið sviptir rétti til að kjósa í annarri kjördeild” virðist hafnað.
3. “Að hefðbundnir kjörklefar hafi ekki verið notaðir við kosningarnar heldur hafi hver kjósandi setið við borð í opnu rými og greitt atkvæði ásamt öðrum kjósendum …” Að mati Hæstaréttar uppfyllti þetta ekki skilyrði laga um að vera kjörklefi og “uppfyllti þessi umbúnaður heldur ekki það skilyrði að þar mætti greiða atkvæði án þess að aðrir gætu séð hvernig kjósandi kaus, þar sem unnt var að sjá á kosningaseðil væri staðið fyrir aftan kjósanda sem sat við pappaskilrúmin að fylla út kjörseðil.” Vera má að ekki hafi verið um kjörklefa að ræða í skilningi laga, enda þótt nákvæmlega sams konar fyrirkomulag sé víða notað í kosningum í mörgum þeim lýðræðislöndum sem við viljum bera okkur saman við eins og auðvelt er að sannreyna með einfaldri leit á veraldarvefnum. Seinni fullyrðingin er aftur á móti ekki stutt neinum sönnunum. Gerði Hæstiréttur vettvangskönnun, t.d. að  kosningarathöfnin væri sett á svið og prófað hvort eða hversu auðvelt væri að sjá á seðla annarra? Eða er byggir rétturinn ályktun sinni á innsæinu einu saman? Og hvert var það?
4. Kært er “að kjósendum hafi verið bannað að brjóta kjörseðilinn saman eftir að hann hafði verið útfylltur.” Þetta telur rétturinn brjóta í bág við viðeigandi fyrirmæli laga um kosningar til Alþingis. “[T]elst telst það annmarki við framkvæmd [kosningarinnar].” Tveir dómarar taka þó ekki undir þetta.
5. Kært er yfir því “að þeir „pappírskjörkassar“ sem notaðir hafi verið í stað hefðbundinna kjörkassa hafi ekki uppfyllt skilyrði laga um kosningar til Alþingis. Hæstiréttur ályktar að kjörkassarnir hafi verið “þeirrar gerðar að unnt var án mikillar fyrirhafnar að taka þá í sundur og komast í kjörseðla.” Var þetta sannprófað? Ekki er minnst einu orði á að þessir kassar voru innsiglaðir, að ekki var unnt að komast í þá án þess að það sæist.
6. Kært er “að frambjóðendum hafi ekki verið heimilað og gert kleift að hafa umboðsmann viðstaddan kosninguna sjálfa svo og talningu atkvæða svo sem skylt hafi verið …. Þá hafi talning ekki farið fram fyrir opnum dyrum.”. Rétturinn virðist aðeins taka undir seinni kæruliðinn, að umboðsmönnum frambjóðenda hafi ekki verið gert kleift að vera viðstaddir talninguna sjálfa. Rétturinn fjallar ekki um það aðgengi sem frambjóðendur höfðu þó að talningarstaðnum og undirritaður nýtti sér. Ályktun réttarins er sú að hér hafi verið “verulegu[ur] annmark[i] á framkvæmd við talningu atkvæða við kosningu til stjórnlagaþings”. Ef rétturinn telur svo hefði hann hæglega getað krafist endurtalningar. Það eru hin venjulegu viðbrögð þegar meinbugir eru taldir á framkvæmd talningar.
7. Rétturinn tekur ekki afstöðu til þess kæruatriðis “að kjörbréf hafi verið gefin út til fulltrúa sem hafi ekki hlotið tilskilinn atkvæðafjölda eða svokallaðan sætishlut til þess að ná kosningu”. Hvers vegna ekki? Eiga kjósendur ekki jafnt rétt á að fá um það úrskurð hvaða kæruatriði reynast haldlaus og hver ekki? Undirritaður hefur fært fyrir því óyggjandi rök í ræðu og riti hvers konar fjarstæða umrætt kæruatriði er.
8. Ekki er heldur tekin afstaða til þeirrar kæru “að talning atkvæða sé haldin annmörkum þar sem hún hafi farið fram í vélum sem enginn vissa sé fyrir hendi um að telji rétt”.

Það er niðurstaða undirritaðs að hvorugt þeirra tveggja kæruatriða sem talin eru til “verulegra annmarka” geti verið tilefni ógildingar kosningarinnar. Hið fyrra, rekjanleiki seðla, er einfaldlega fjarstæða og byggir ekki á neinum rökum. Það seinna, um að skort hafi að frambjóðendur eða kjósendur þeirra hafi getað fylgst með talningunni, réttlætir engan vegin ógildingu kosningarinnar, en gæti kallað á endurtalningu þar sem þessu eftirlitshlutverki væri fullnægt.

Eftir standa atriðin um kjörklefana, ósamanbrotna kjörseðla og að kjörkassarnir hafi verið gerðir af vanefnum. Um þetta má deila en kjarni málsins er hvort þetta réttlæti ógildingu kosningar sem haldin var á landsvísu. Tilvísun í  kosningar í Helgafellssveit um sameiningu sveitarfélaga hljómar sem hjákátleg samlíking. Ógilding þeirra kosninga tafði lítt framkvæmd þess sem um var kosið og hefur vart kostað nema lítilræði. Ógilding kosninga til stjórnlagaþings kallar á endurteknar kosningar eigi allat að fara fram eins og að var stefnt. Lauslegt mat undiritaðs er að þetta leiði til útgjalda upp á um hálfan milljarð króna, bæði kosningin sjálft og síðan allur kostnaður af frestum þingsins. En það sem verra er þá gæti endurskoðun sjálfrar stjórnarskrárainnar verið í mikilli óvissu vegna ófyrirsjánalegra tafa. Hæstiréttur hefur tekið á sig mikla pólitíska ábyrgð.

Ákvörðun réttarins um ógildingu kosningar til stjórnlagaþings er hættuleg lýðræðinu.

Þegar þetta er ritað er verið að ræða á Alþingi hvernig eigi að taka á málinu. Ég vil ekki, sem einn þeirra sem kjörinn var, tjá mig um of um hugsanlegar lausnir sem virðast einkum tvær:  Ný kosning eða að Alþingi  skipi á stjórnlagaþingið. Sumir vilja slá þingið af. Ég segi ekki annað á þessu stigi en að ég er eindreginn stuðningsmaður stjórnlagaþings sem hafi sem sterkast umboð frá þjóðinni og sem best tengsl við þjóðina. Hvort ég muni sitja á komandi stjórnlagaþingi er ekki aðalatriðið, heldur að þingið verði haldið og þar verði unnið af vandvirkni.

Ég hef aftur á móti brennandi áhuga á stjórnarskrárumbótum og gef kost á mér til starfa á stjórnlagaþingi hvernig svo sem það verður sett á laggirnar, með skipun eða kjöri.

Áfram með stjórnlagaþingið!

Ákvörðun Hæstaréttar um ógildingu kosningar til stjórnlagaþings vekur blendnar tilfinningar. Hið jákvæða er að það skuli vera dómstóll sem kveður á um réttmæti kosninga og að hann geri strangar kröfur um leynd þeirra. Þessu er ekki þannig varið um kosningar til Alþingis. Þar liggur hið endanlega ákvörðunarvald um gildi kosninganna hjá þinginu sjálfu sbr. 46. gr. stjórnarskrárinnar. Þetta er meðal þess sem ég vil fá breytt fái ég lagt á ráðin. Hefði þótt eðlilegt að við fulltrúarnir 25 hefðum dæmt í eigin “sök”, fellt úrskurð um það hvort kjörbréf okkar væru gild? Varla.

Til gamans en líka til íhugunar í þessu sambandi má nefna alþingskosningarnar 2003 en þá reyndi í fyrsta sinn á skiptingu Reykjavíkur í tvö kjördæmi. Sem kunnugt er fylgja mörkin í fyrstu Hringbraut og Miklubraut. Kontóristar borgarinnar höfðu flaskað á því að Framnesvegur sker Hrinbrautina og eru nokkur hús sunnan hennar. Þeir höfðu sett allan Framnesveginn í norðurkjördæmið. Nokkrir tugir kjósenda höfðu kosið í röngu kjördæmi. Var kosningin þá ógild? Kjósendur gátu að vísu kosið sömu flokka í báðum kjördæmum en ekki sömu frambjóðendur. Það var t.d. brotið þannig á þessum kjósendum að þeir fengu ekki að strika út þá frambjóðendur sem þeir höfðu hugsanlega ætlað sér að gera. E.t.v. beittu þeir spjótum sínum að frambjóðendum í röngu kjördæmi, en mikið var um útstrikanir í norðurkjördæminu. Hvað gerði Alþingi? Ógiltu þingmenn eigin kosningu vegna þessara mistaka? Nei, þeir fóru að mínu mati skynsömu leiðina. Prófað var á alla kanta að gera þessum villuráfandi kjósendum upp skoðanir um það hvaða flokka þeir hefðu hugsanlega kosið og aðgætt hvort skipan þingsins gæti breyst af þeim sökum. Svo reyndist ekki vera og þar með staðfestu þingmenn öll eigin kjörbréf. En þeir spurðu ekki hvort útstrikanir hefðu haft einhver áhrif. Svo var raunar ekki.  Þingmenn gerðu sér heldur ekki rellu út af því að kosningaúrslit í þessum tveimur kjördæmum voru röng sem nemur tugum atkvæða í hvoru þeirra. Hefði Hæstiréttur farið eins að?

Vík ég þá að einu atriði í ákvörðun Hæstaréttar sem ég tel mig hafa sérstakt vit á. Kært var að kosningaraðferðin hafi með einhverjum þeim hætti verið mistúlkuð að einungis 11 fulltrúar hafi verið rétt kjörnir en hinir 14 farið inn á fölskum forsendum. Þetta er hin mesta firra. Þar sem mér er málið skylt, sem þáverandi ráðgjafi stjórnvalda í kosningafræðum, tók ég þetta atriði upp í munnlegum málflutningi fyrir Hæstarétti 14. janúar s.l. Í ályktunarorðum Hæstaréttar er ítarlega vikið að þessu kæruatriði og svo virðist sem rétturinn taki undir vörn landskjörstjórnar. Þó er það eins og margt annað í ályktunarorðum réttarins að erfitt er að greina á milli tilvitnana í rök annarra og eigin orða dómaranna. Alla vega er þó ljóst að dómararnir sex telja þetta atriði ekki eitt af annmörkum á kosningunni. Betra hefði verið að hann hefði tekið af skarið og hafnað þessu ákæruatriði til að ekki leiki neinn vafi á um þetta verði aðferðinni aftur beitt.

Íhuga mætti fleiri þætti í ályktunarorðum Hæstaréttar en hér verður látið staðar numið í svipinn.

Hæstaréttur hefur úrskurðað. Kom mér ályktun réttarins á óvart? Já. Til að skýra það svar vil ég nefna frægt dæmi um mat á gildi ríkiskosninga. Árið 2007 dæmdi stjórnlagadómstóll Þýskalands þau kosningalög, sem beitt var við kosningar til Sambandsþingsins árið 2005, brjóta í grundvallaratriðum í bág við stjórnarskrána. Svo slæmt var það ekki með stjórnalagaþingskosninguna! Lögunum hafði verið beitt áratugum saman með hinum umdeildu ákvæðum. Hvað þá? Átti dómstóllinn að reka þingið heim, ógilda öll lög sem hið ólöglega þing hafði sett og setja svo kanslarann Angelu Merkel af (þýska þingið kýs kanslarann)? Dómstóllinn veltir þessu fyrir sér í dómsorði sínu en kemst að þeirri niðurstöðu að þetta sé ófær leið. Í stað þess skikkaði hann Sambandsþingið til að lagfæra lögin og hafa þau á hreinu fyrir kosningarnar 2013. Þingið fær þannig góðan tíma, enda eru Þjóðverjar þekktir að vandvirkni. En þetta merkir að þingið sem kosið var fyrir rúmu ári, haustið 2009, situr í krafti kosningalaga sem vitandi vits standast ekki stjórnarskrá?

Ég hafði sannast sagna vænst þess að Hæstiréttur felldi slíkan Salómonsdóm. Hann myndi setja ofan í við þingið og framkvæmdarvaldið, segja þeim að standa sig betur næst, en láta kosninguna gilda þar sem engin rök hafa verið færð fyrir því að hnökrarnir á kosningunum hafi haft áhrif á úrslitin. Það eru alvarleg inngrip að ógilda heilar landskosningar. Rétturinn hefur því tekið á sig pólitíska ábyrgð. Það hefur hann efalaust íhugað vandlega.

Hæstiréttur hefur talað. Ekki dugir að deila við dómarann. En hvað svo?