Lögum um kosningar til þýska Sambandsþingsins í Berlín var breytt í veigamiklum atriðum á árinu 2023. Með því var þingið að bregðast í þriðja sinn við úrskurði samþýska stjórnlagadómstólsins frá árinu 2008; sjá vefsíðu mína: Þýski stjórnlagadómstóllinn dæmir kosningakerfið ótækt
Meðan málið var í undirbúningi á árinu 2022 í tilheyrandi sérnefnd Sambandsþingsins sendum við ég, Kristján Jónasson prófessor og Lilja Steinunn Jónsdóttir jarðeðlisfræðingur nefndinni álitsgerð um málið. Í þessu skyni höfðum við þróað sérstaka gerð af Kosningaherminum í þessu skyni; um herminn sjá Kosningahermir kynntur
Ásamt með greiningu og hermisprófun á þeim hugmyndum sem voru á döfinni í þingnefndinni stungum við upp á nokkrum betrumbótum á megintillögu þingnefndarinnar. Álitsgerðin fylgir hér: Anwendung
Þingnefndin þakkaði fyrir sig – en síðan ekki meir!
Þannig var yfirskriftin á gagnrýni í Westdeutsche Zeitung um frumsýningu nýrrar uppfærslu á Hollendingnum fljúgandi 21. jan. 2024 í borgarleikhúsinu í Krefeld í Þýskalandi. Og strax í upphafi segir:
„Senta er allt! – vildi maður hrópa í sæluvímu eftir frumsýninguna í Krefeld á [óperu] Wagners, „Hollendingnum fljúgandi“. Ekki síst vegna vel heppnaðar frumraunar hinnar íslensku dramatísku sópransöngkonu Agnesar Thorsteins í þessu hlutverki (en var áður messó) og gildir það jafnt um söng sem og leikræna tjáningu. Við bætist að sviðsetningin beindist öll að þessari persónu [Sentu].“
Síðar undir millifyrirsögninni „Sópransöngkonunni Agnes Thorsteins ákaft fagnað í frumraun sinni með Sentu“: „Þessi sviðsetning er ekki aðeins mikill sigur vegna þess hvernig hlutverk Sentu er mótað. Heldur líka þar sem sú sem raungerði hlutverkið, gestaeinsöngvarinn Agnes Thorsteins, kynnti sig sem mikið Wagner-talent. Rödd hennar býr yfir miklum möguleikum sem hún nýtti sér á hinn fegursta máta. Röddin er skýr, hrein og umfram allt óþvinguð í hæðunum. Jafnframt skilaði textinn sér vel. Þá hefur hún ósvikna tilfinningu fyrir tónmáli Wagners. Kryddað var þetta með bullandi leikgleði og nærveru.“ Gagnrýnandinn heldur áfram og segir að þurfi ekki lítið til að ná að geisla yfir sjálfan Johannes Schwärsky, þann sem söng Hollendinginn.
Áheyrendur ærðust
Annað blað, Rheinische Post, sparaði heldur ekki hrósið. Fyrirsögn gagnrýninnar var „Þvílík fagnaðarlæti heyrast sjaldan. Áheyrendur ærðust á frumsýningu „Hollendingsins“.“ Eftir að gagnrýnandinn hefur lýst því hvernig sýningin snúist um Sentu segir hann: „Frábær frumraun Agnesar Thorsteins. Hún varpar skýru ljósi á baráttuvilja og geðshræringu [Sentu]. Hæstu tónar eru fylltir glæsileika og krafti. Ballaðan hennar [þar sem Agnes flytur spunakonunum goðsögnina um Hollendinginn] er gimsteinn í leiftrandi hljómkrónu.“
Fimm af fimm stjörnum
Vefsíðan Der Opernfreund (Óperuvinurinn) segir að það sé aldeilis þess virði að leggja leið sína til Krefeld, og það þótt um langan veg kunni að vera. Það hafi einróma fagnaðarlæti frumsýningargesta sannað. Síðan rekur hann sýninguna með fjálglegum orðum. Um Agnesi segir að hún hafi sungið stórkostlega (grandios). „Nafn hennar eigum við oft eftir að heyra.“ Til samans segir hann að einsöngvararnir hafi verið þvílíkir að genginu í heild gefi hann fimm stjörnur af fimm mögulegum.
Þannig eru þeir allir
Uppsetningin var um margt sérstæð og áhugaverð. Strax undir forleiknum mátti sjá í bakgrunni hvar Senta, sem barn, var kúguð af föður sínum en leitaði skjóls í dagdraumum um sæfara og seglskip.
Meginþemað var uppgjör Sentu við karlremburnar í lífi hennar, föðurinn, vonbiðilinn Eirík – en líka við sjálfan Hollendinginn fljúgandi. Í stað þess að kasta sér í sjóinn (nú eða skjóta sig eins og var í annarri sýningu sem ég sá nýlega) til að sanna tryggð sína við Hollendinginn, gaf hún honum langt nef og strunsaði burt. Senta hefði getað snúið við heiti Mozartóperunnar og hrópað „Cosi fan tutti“ (Þannig eru þeir allir), en Wagner hefði ekki verið skemmt að heyra Ítölsku í sínu verki!
Krefeld og Mönchengladbach, tvær meðalstórar borgir nærri Rín í grennd við fylkishöfuðborgina Düsseldorf, reka saman menningarstofnanir svo sem óperu.
Þessi uppsetning var í fyrra sýnd í Mönchengladbach, en nú í Krefeld, að mestu með sömu söngvurum en með nýrri Sentu. Leikhússtjórinn í Krefeld bar sig sérstaklega eftir að fá Agnesi í hlutverkið – og var aldeilis ekki svikinn.
Dágóður hópur vina og vandamanna Agnesar, frá barnsaldri til tíræðisaldurs, kom úr ýmsum áttum með nöfnuna, ömmuna og píanóleikarann Agnesi Löve í broddi fylkingar til að vera við frumsýninguna í Krefeld. Agnes stal senunni, fékk mesta klappið og bravóin – ekki bara frá raddsterkum Íslendingum.
Stekkur upp framastigann
Margir eru kallaðir en fáir útvaldir á listabrautinni og fyrstu tröppurnar í framastiganum eru að jafnaði þær hæstu. Nú er Agnes Thorsteins búin að stökkva upp og yfir þær tröppur. Hver verða næstu Wagnerhlutverk hennar? Elsa, Eva, Elísabet, Venus; svo að ekki sé minnst á Ísold, Sigurlind og Brynhildi?
Ég bíð spenntur.
Næstu sýningar
Það eru enn eftir sjö af alls níu sýningum á þessari uppfærslu og allar með Agnesi sem Sentu
Við, Kristján Jónasson og Lilja Steinunn Jónsddóttir og ég, höfum síðan í ársbyrjun 2022 kynnt okkur og kannað áhrif mikilvægra breytinga á löggjöf Þjóðverja um kosningar til Sambandsþingsins í Berlín. Þetta er endurskoðun sem búin er að standa yfir í áratug og lauk með nýrri lagasetningu vorið 2023. Við sendum tilheyrandi nefnd þýska þingsins í ágústlok 2022 skýrslu um athuganir okkar, sem hér má lesa:
Sagt hefur verið í íslenskum fjölmiðlum frá tvennum þingkosningum í Grikklandi á þessu sumri. Þær fréttir hafa verið nokkuð villandi svo að mig langar að útskýra málið stuttlega:
Um nokkurt árabil kváðu grísku kosningalögin á um að sá flokkur eða flokkabandalag sem flest fær atkvæði skuli möglunarlaust fá 50 bónussæti, sem eru til viðbótar við 250 sæti sem deilt var út hlutfallslega (með 3% þröskuldi). Hugsunin var væntanlega sú að hvetja flokka til að slá sér saman fyrir kosningar til að ná í bónusinn. Jafnframt væri þá auðveldara að mynda meirihlutastjórn.
Þetta bónuskerfi var afnumið fyrir kosningar 2016 en aftur tekið upp 2022 (2020 segja sumar heimildir) en nú í breyttri mynd: Sá flokkur (eða bandalag), sem fær flest atkvæðin yfir 25%, fær 20 sæti í bónus og bætir svo við sig einu sæti fyrir hvert hálft prósent í viðbót þar til hann hefur náð 50 bónussætum við 40% fylgi eða meira, sem eru þá sem fyrr 50 af alls 300 sætum.
En skv. ákvæðum í stjórnarskrá um gildistöku kosningalagabreytinga gátu þessi lög ekki orðið virk fyrr en í öðrum kosningum eftir að lögin voru sett. Í fyrri kosningunum í ár, þ.e. 21. maí 2023, giltu því fyrri lög án bónussæta. Hægri flokkur Mitsotakis varð stærstur og gat vísvitandi þvælst fyrir stjórnarmyndun svo að kjósa varð aftur 25 júní. Þá fékk flokkurinn ámóta fylgi og í fyrri kosningunum, rétt rúm 40% og krækti því í öll bónussætin og þar með meirihluta á þingi!
Leifur heitinn Ásgeirsson, fyrsti stærðfræðiprófessor landsins, sagði mér á sínum tíma að hann hefði fundið í einhverju fræðiriti að kosningalögum sé að jafnaði ekki breytt nema til hagsbóta fyrir ráðandi öfl. Mér finnst þarna full djúpt tekið í árinni. Mildari gerð á kannski við hér á landi: Kosningalögum verður ekki breytt nema með samþykki ráðandi afla.
Í kjölfar nýafstaðinna kosninga til sveitarstjórna hefur farið af stað umræða um fyrirkomulag kosninga. Það er að góðu. Þau mál verða seint fullrædd enda að mörgu að hyggja sem efla megi lýðræðið. Um áramótin tóku ný kosningalög gildi. Þau eru til framfara en í þeim er slegið saman öllum lagaákvæðum um kosningar til Alþingis, sveitarstjórna, kjör forseta Íslands og um þjóðaratkvæðagreiðslur. Í ljós hafa komið nokkrir tæknilegir ágallar á lögunum og hefur dómsmálaráðuneytið boðað úrbætur; sjá https://samradsgatt.island.is/oll-mal/$Cases/Details/?id=3207.
Að mati undirritaðs þarf þó að ganga enn lengra í umbótum á kosningaákvæðum. Á þetta var bent í erindi til Alþingis þegar frumvarp til kosningalaganna var þar til umfjöllunar; sjá https://www.althingi.is/altext/erindi/151/151-1747.pdf. Sumar þeirra ábendinga ásamt nokkrum til viðbótar skulu nú taldar upp sem innlegg í þessa mikilvægu umræðu.
Utankjörfundaratkvæðagreiðsla
Samkvæmt nýju kosningalögunum hefst utankjörfundaratkvæðagreiðsla viku eftir að framboðsfrestur rennur út. Áður var þetta í öfugri röð. Kjósa mátti þótt ekki væri vitað hvað væri í boði. Enn er það þó svo að kjörseðlarnir liggja ekki frammi á utankjörfundarstöðum; ekki einu sinni sýnishorn þeirra. Enn tíðkast sú forneskja að kjósendur fá auðan blaðsnepil til að skrifa eða stimpla á listabókstaf. Því gerist það einatt að kjósendur fara villur vega. Í nýliðnum sveitarstjórnarkosningum höfðu t.d. 23 kjósendur í Garðabæ ekki áttað sig á því að nokkur framboð höfðu runnið saman í eitt og merktu með listabókstöfum forveranna, nokkuð sem kostaði nýja listann missi eins sætis. Ekki er kunnugt um slíka alauða „kjörseðla“ neins staðar í grannlöndunum.
Hvers vegna má ekki, nú á dögum rafrænnar tækni, prenta kjörseðla út á staðnum? Og hví ekki ganga enn lengra og gera engan mun á utankjörfundaratkvæðagreiðslu (hugtak sem vísar til þess þegar kosið var á fundi í heyranda hljóði!) og atkvæðagreiðslu á kjördegi; að kjördagar séu tvær vikur eða svo og auðvitað með alvöru kjörseðlum. Enn fremur má spyrja hví ekki megi kjósa póstkosningu. Í sumum grannlöndum okkar er allt að helmingur atkvæða greiddur þannig.
Það er brýnt að gera það aðgengilegra að kjósa til að bregðast, a.m.k. þannig, við síminnkandi kjörsókn.
Úthlutunarreglur
Allt frá upphafi hlutfallskosninga hér á landi snemma á síðustu öld, hefur sætum í þing- og sveitarstjórnarkosningum verið úthlutað með reglu sem kennd er við D‘Hondt – þó með einu tímabundnu fráviki. Í upphafi voru þingmenn í óvissu um það hver þessi regla væri og hvernig henni skyldi beitt og er það hin spaugilegasta saga. Reglunni var ruglað saman við reglu stærstu leifa svo að úr varð hrærigrautur. Milliþinganefnd var sett á laggirnar til að útfæra dæmi – sem hún réð svo ekki við. Það var ekki fyrr en ráðherrann eini, Hannes Hafstein, reiknaði rétt sem botn komst í málið.
Regla D‘Hondts er trúlega algengasta hlutfallsreglan en hvergi nærri sú eina. Þær helstu aðrar eru leifareglur að hætti Hares og Droops en ekki síður regla Sainte-Laguës. Engin regla er þó fullkomin. Fyrir því eru óumflýjanlegar rökfræðilegar ástæður. T.d. er regla D‘Hondts með innbyggðri bjögun í þeim skilningi að hún hyglir atkvæðameiri framboðum á kostnað hinna minni. Sama á að nokkru við um reglu Droops. Þær einu sem eru hlutlausar að þessu leyti eru reglur Sainte-Laguës og Hares. Því eru þær víða notaðar, og þó einkum Laguë-reglan, svo sem í Noregi og Svíþjóð og almennt í hinum þýska menningarheimi. Þar um slóðir hafa stjórnlagadómstólar jafnvel úrskurðað reglu D‘Hondts ólýðræðislega.
Hlutleysi reglna stærstu leifa og Laguës leiðir óhjákvæmilega til þess að með þeim er ekki tryggt að flokkur sem fær hreinan meirihluta atkvæða fái meirihluta sæta. Regla D‘Hondts er sú eina sem er þeim kosti búin. Í kosningum til þýska Sambandsþingsins er séð við þessu með því að flokkur með meirihluta atkvæða skuli fyrst fá úthlutað helmingi sæta, og einu betur, áður en regla Laguës er sett í gang. Á þetta hefur þó aldrei reynt. Þá hafa reglur stærstu leifa ýmsa tæknilega ágalla svo sem þann að smábreyting á atkvæðum eins lista, það lítil að hún breytir engu um sætatölu þess lista, getur samt hrist upp í úthlutuninni, þ.e. leitt til færslu sæta milli annarra lista enda þótt atkvæði þeirra hafi í engu breyst.
Fara verður yfir kosti og galla þessara reglna og íhuga aðrar reglur en D‘Hondts-reglu. T.d. gæti verið skynsamlegt að beita reglu Sainte-Laguës við úthlutun kjördæmissæta. Með því yrði auðveldara að ná jöfnuði á landsvísu milli flokka enda þótt regla D‘Hondts væri áfram notuð við landsuppgjörið og þá um leið við sveitarstjórnarkosningar.
Aðferð við útdeilingu jöfnunarsæta
Við talningu í kjölfar Alþingiskosninga eru jöfnunarsæti á flakki milli flokka og kjördæma alla talningarnóttina. Sama gerðist eftir endurtalninguna frægu í Norðvesturkjördæmi sl. haust, þegar örfá atkvæði hreyfðu við tíu þingsætum – og hefðu tvö atkvæði dugað til. Það sem er verra að listi getur tapað sæti á því að fá fleiri atkvæði – og öfugt. (Nú nýverið hefur Pétur Ólafur Aðalgeirsson skrifað meistararitgerð um þetta viðfangsefni.)
Þróaðar hafa verið margar aðferðir til að deila út jöfnunarsætum. Þar togast á gæði og flækjustig. Aðeins er til ein meginaðferð í þessu skyni sem sneiðir hjá umræddum göllum svo og ýmsum öðrum vanköntum. Hún þykir flókin enda þótt stærðfræðilega sé hún afar einföld! Henni er beitt í kosningum í sumum kantónum í Sviss.
Jöfnun atkvæðavægis
Atkvæði vega ekki jafnt í þingkosningum. Annars vegar er ósamræmi milli atkvæðavægis eftir búsetu kjósenda og hins vegar eftir því hvaða flokk þeir velja. Það fyrrnefnda er búið að vera viðloðandi frá upphafi kosninga til Alþingis. Enn er það svo að allt að helmingsmunur er á meðaltali kjósenda að baki hverju þingsæti í Norðvesturkjördæmi og í Suðvesturkjördæmi. Er stætt á þessu lengur? Jöfnun þessa vægis leysir líka úr mörgum öðrum vanda eins og þeim að ná jöfnuði milli flokka.
Aðalmarkmið breytinganna á kosningakerfinu 1984-87 var að ná slíkum jöfnuði að fullu. Það tókst allt þar til í þingkosningunum 2013. Í þeim þrennum þingkosningum sem síðan hafa verið haldnar hefur í hvert sinn eitt þingsæti lent hjá röngum flokki. Það nægði til að tryggja einni ríkistjórnanna á tímabilinu meirihluta á Alþingi. Þessu misvægi þarf einnig að eyða. Það næst með því að skilgreina sem flest sætanna, helst öll þeirra, sem jöfnunarsæti. Auðvitað væri enn einfaldara að gera landið að einu kjördæmi.
Landskjör
Vandræðaganginn með flakkið á jöfnunarsætum má leysa með ýmsum hætti. Þau væru óþörf ef landinu væri ekki skipt upp í kjördæmi. Millileið er að hafa jöfnunarsætin alfarið á landslistum, ótengdum kjördæmum. Á því fyrirkomulagi eru til margvíslegar útfærslur. Þar má aftur sækja í smiðju hjá hinum þýskumælandi þjóðum þar sem kjördæmissæti ásamt sérstökum landssætum er meginreglan. Eftir hrun stjórnkerfa kommúnismans breiddist þetta þýskuskotna kerfi út um nær alla Austur-Evrópu – en líka til Nýja-Sjálands. Það er svo önnur saga að með vaxandi einræðistilburðum í sumum þessara landa hefur kerfinu verið misþyrmt – auðvitað til að tryggja völd þeirra sem fyrir sitja á palli.
Kosningabandalög
Einn af fáum kostum einmenningskjördæma, en þau tíðkast víðast hvar í hinum engilsaxneska heimi, er sá að í raun stendur val kjósenda á milli tveggja stjórnarmeirihluta þar sem vart þrífast fleiri en tveir meginflokkar undir þessu fyrirkomulagi – svo lýðræðislegt sem það nú er. Þar sem kosið er með hlutfallskosningum, eins og hjá okkur, kemst að jafnaði drjúgur fjöldi flokka á þing eða í sveitarstjórnir, þ.a. kjósendur vita sjaldnast hvaða meirihlutasamstarf verður ofan á í kjölfar kosninga.
Úr þessu má að nokkru bæta með því að gera það auðvelt að mynda kosningabandalög, þ.e. að sama fylking geti boðið fram tvo eða fleiri jafngilda lista. Þannig gætu flokkarnir gefið kjósendum til kynna hverjir hygðust starfa saman að kosningum loknum. Sums staðar er meira að segja ýtt undir þetta. Í Grikklandi eru 250 þingmenn kosnir með hlutfallskjöri en síðan fær stærsti flokkurinn, eða bandalagið, 50 þingsæti í kaupbæti. Á Ítalíu var um skamma hríð gengið enn lengra og kveðið á um að stærsta fylkingin fengi meirihluta þingsæta og engar refjar. Það fyrirkomulag var raunar runnið undan rifjum Berlusconis sem ætlaði að tryggja sér og sínum slíkan meirihluta. Hann féll á þessu eigin bragði.
Persónukjör
Allt frá upphafi hlutfallskosninga hér á landi hefur verið heimilt að strika yfir nöfn á listum og umraða þeim. Þetta hefur þó verið næsta máttlaust ákvæði og á tímabilinu 1987-2002 var það vita gagnslaust og var svo áfram í sveitarstjórnarkosningum allt þar til nú. Enn er þetta þó aðeins sýndarákvæði. Skoðanakannanir, svo og þjóðaratkvæðagreiðslan 2012, hafa leitt í ljós að yfirgnæfandi meirihluti kjósenda vill ganga lengra. Stjórnlagaráð gerði róttæka tillögu þar um, en ekkert af því sem frá ráðinu kom hefur náð fram að ganga.
Forsetakjör
Sá galli er á núverandi fyrirkomulagi forsetakjörs að sjaldnast er ljóst hvort meirihluti kjósenda standi að baki kjöri forsetaefnis. Úr þessu er víða bætt með endurtekinni kosningu milli þeirra tveggja efstu úr frumkosningunni. Til er einfaldari, ódýrari og um margt pólitískt betri aðferð: Að gefa kjósendum kost á að velja eftirlætisframbjóðanda sinn og síðan annan (eða jafnvel fleiri) til vara. Þetta lagði Stjórnlagaráð líka til.
Þjóðaratkvæðagreiðslur
Um mörg stórmál – svo sem um stjórnarskrá, jöfnun atkvæðavægis, auðlindagjöld, persónukjör og margt fleira – sýna kannanir og fyrrgreind þjóðaratkvæðagreiðsla sterkan vilja þjóðarinnar, en þingmeirihluti hverju sinni skýtur við því skollaeyrum. Lýðræði okkar felst vissulega í því að við kjósum fulltrúa til að ráða málum. Gallinn er sá að kosningar hverfast sjaldnast um einstök stórmál. Valið stendur milli flokka og almenn viðhorf þeirra en ekki um aðskilin málefni. Aðeins einu sinni hafa þingkosningar snúist um afmarkað stórmál. Það var um stjórnarskárbreytingu vorið 1959.
Hví ekki að leyfa þjóðinni stundum að ráða? Einnig það er að finna í söltuðum tillögum Stjórnlagaráðs.
Um gildi kosninga
Samkvæmt ákvæðum gildandi stjórnarskrár hefur Alþingi síðasta orðið um það hverjir hafa náð kjöri. Á þetta reyndi heldur betur eftir þingkosningarnar sl. haust. Þá varð farsæll endir í kjörbréfanefnd þingsins enda vel að verki staðið undir verkstjórn núverandi forseta Alþingis. Engu að síður þykir mörgum undarlegt að menn dæmi í eigin málum. Einnig þessu vildi Stjórnlagaráð breyta.
Að lokum
Höfundur þessa pistils hefur ásamt nokkrum öðrum áhugamönnum búið til hugbúnað sem gerir kleift að hanna og gæðaprófa ýmsar aðferðir við útdeilingu sæta. Búnaðurinn stendur til boða þegar hafist verður handa við endurbætur á kosningalögum.
Yfirskrift þessarar greinar er að hluta sótt í kjörorð eins helsta stjórnmálaforingja Þjóðverja á seinni hluta síðustu aldar, Willys Brandts: „Mehr Demokratie wagen“ eða „þorum meira lýðræði“.
Þorkell Helgason, fyrrv. prófessor í stærðfræði og ráðgjafi Alþingis og landskjörstjórnar í kosningamálum. Var og félagi í Stjórnlagaráði.
