by Þorkell Helgason | nóv 3, 2010 | Á eigin vefsíðu
Mikilvægt er að hinir þrír stólpar ríkisvaldsins, löggjafinn (Alþingi), framkvæmdarvaldið (ríkisstjórnin) og dómsvaldið (dómstólarnir) séu aðskildir og hafi aðhald og eftirlit hver með öðrum. Ýmis sjónarmið eru uppi um það hvernig þetta skuli gert. Sumir vilja að framkvæmdarvaldið sé kosið sérstaklega. Aðrir vilja efla þingið, styrkja þingræðið, svo að það eigi í fullu tré við framkvæmdarvaldið. Ég reifa þessi sjónarmið í nokkrum pistlum á vefsíðu minni og hallast þá fremur að seinni lausninni. Um sjálfstæði dómstólanna eru allir sammála.
En gagnkvæmt eftirlit er eitt, utanaðkomandi eftirlit er annað. Nú eru allmörg embætti og eftirlitsstofnanir sem hafa það hlutverk að úrskurða í deilum borgaranna og stjórnvalda, að veita aðhald og gefa ábendingar af ýmsum toga um hvað eina sem úrskeiðis fer eða betur má fara í starfi framkvæmdarvaldsins. Fyrstan má nefna Umboðsmann Alþingis og aðra sérhæfða umboðsmenn en Samkeppniseftirlit og Fjármálaeftirlit eru hugsanlega líka af þessum meiði. Hvernig væri að setja ramma utan um þetta aðhalds-, úrskurðar- og eftirlitsvald og tryggja enn betur að það sé hlutlaust og standi utan við hið þrískipta stjórnvald? Þá hef ég í huga eins konar fjórða þátt ríkisvaldisins, fjórða valdið. Mér hugnaðist að kalla þetta vald umboðsmann almennings. Það er í samræmi við það að allt vald í lýðræðisríki er komið frá almenningi, fólkinu sem landið byggir.
Er þá verið að leggja til enn eitt ríkisskrímslið sem kosti morð fjár og verði nýtt sjálfumglatt vald? Nei, alls ekki. Fyrirkomulagið ætti að geta leitt til sparnaðar þar sem ég sé fyrir mér að sameinuð verði þau smáu embætti sem nú starfa á þessu sviði. Hins vegar þarf að gæta að ýmsu þannig að þetta fjórða vald geri það sem þá á að gera, þjóna fólkinu. Hver á t.d. að skipa það og hver að veita því forystu? Það væri vitaskuld á skjön við tilganginn að einhver hinna valdþáttanna kæmi þar nærri enda þótt ekki yrði hjá því komist að Alþingi skammtaði embættinu fé. En hvernig væri að þarna fengi forseti lýðveldisins hlutverk, að hann væri æðsti maður þessa aðhaldsvalds í þeim skilningi að hann skipi yfirmann þessa valds, en það sé síðan óháð öllum, líka forsetanum? Forsetinn er þó alla vega þjóðkjörinn og hefði því gott umboð til slíkrar forystu. Þetta gæti um leið orðið hluti af því verkefni að finna forsetanum stað í nýrri stjórnarskrá, vilji menn halda í þetta embætti.
Auk slíks umboðsmanns almennings þarf Hæstiréttur að fá það hlutverk að vera um leið stjórnlagadómstóll. Umboðsmaður almennings ætti að geta vísað lögum til úrskurðar þess dómstóls. Þannig veitti umboðsmaðurinn Alþingi einnig aðhald.
Ég býð mig fram til stjórnlagaþings undir þeim formerkjum að vinna vel, hlusta á rök og gagnrök en ríghalda mig ekki í niðurnjörvaðar skoðanir. Ég varpa framangreindri hugmynd fram til umræðu á þessum forsendum. Komi fram rökstuddar ábendingar um að hugmyndin hafi fleiri galla en kosti mun ég ekki hika við að skipta um skoðun. Stjórnlagaþingið á að vera rökræðuvettvangur, ekki þrasþing. Af því höfum við nóg.
by Þorkell Helgason | okt 17, 2010 | Á eigin vefsíðu
Kosið verður til stjórnlagaþings 27. nóvember. Þinginu er ætlað að hefja störf um miðjan febrúar á næsta ári. Alþingi hefur glímt við það í 66 ár að móta lýðveldinu heilsteypta stjórnarskrá en án umtalsverðs árangurs. Stjórnlagaþing er því mikilvægt nýmæli til að koma málinu í höfn. Brýnt er að þjóðin grípi tækifærið og láti sig það sem framundan er miklu varða, þjóðfundinn, kosninguna til stjórnlagaþings og síðan þinghaldið sjálft.
Er þörf á endurbættri stjórnarskrá? Svo er vissulega þótt núverandi stjórnarskrá sé að grunni til gott skjal enda mótað af frelsisanda nítjándu aldar. En hún hefur hvorki verið vörn gegn græðgi sérhagsmunaseggja né heldur hefur hún spornað við afglöpum í stjórnarháttum. Það náðist ekki að hemja þá sem kollsigldu bankakerfinu að stjórnvöldum áhorfandi. Hugsanlega hefði mátt stemma stigu við óförunum með stjórnarskrárbundnu aðhaldi þar sem valdaþættirnir vaka hver yfir öðrum, ekki síst með auknu sjálfstæði Alþingis. Einkavæðing bankanna hefði þá farið fram með siðaðri hætti en raunin var og Alþingi geta gripið í taumana þegar vöxtur þeirra fór úr böndunum.
Stjórnarskrá er þó ekki fyrir fortíðina heldur framtíðina. Hana þarf að styrkja sem sáttmála um lýðræði, mannréttindi og jafnrétti. Þetta eiga að vera grunngildi í samfélagi þar sem manninum sé sýnd virðing og allir fái meira að vita og hafa áhrif. Til þess að mistök fortíðarinnar endurtaki sig ekki þarf að gera hlutverk Alþingis og ríkisstjórnar skýrara. Á að skilja alfarið milli löggjafarvalds – Alþingis – og framkvæmdarvalds – ríkisstjórnar – með því að forsætisráðherra sé kosinn af almenningi? Eða á að fara þveröfuga leið og auka vald og virðingu Alþingis með því að það stjórni framkvæmdarvaldinu beint og ráði jafnvel fagmenn til að stýra ráðuneytunum? Ætti ekki að fela Hæstarétti hlutverk stjórnlagadómstóls? Hlutverk forseta Íslands þarf að yfirfara gaumgæfilega. Til álita kemur að forsetinn geti skotið lögum frá Alþingi til Hæstaréttar leiki vafi á því að lögin samrýmist stjórnarskrá. Þetta og margt fleira þarf að gaumgæfa á stjórnlagaþingi.
Við endurgerð stjórnarskrárinnar verður að engu að síður gæta hófs. Efalaust munu koma fram óskir um mörg nýmæli sem kunna að leiða til umfangsmeiri stjórnsýslu en nú er. Við því verður að gjalda varhug. Við verðum að skapa okkur stjórnkerfi sem hentar lítilli þjóð. Til dæmis hafa komið fram hugmyndir um þriðja stjórnsýslustigið, landshlutastjórnir á milli ríkisvaldsins og sveitarfélaganna. Mikilvægara er að fá þjóðarsáttamála sem dregur úr hrepparíg og þjappar þessari litlu þjóð saman.
Smæð þjóðarinnar veitir okkur á hinn bóginn tækifæri til beinnar þátttöku almennings í vali á fulltrúum sínum og aukinnar aðildar að ákvarðanatöku með almennum atkvæðagreiðslum. Meðal þess sem hyggja þarf að er hvernig kosið er til þings og sveitarstjórna. Persónukjör í stað listakjörs er tvímælalaust kall tímans. Kosningin framundan til stjórnlagaþings er stórmerkur áfangi á þeirri leið. Þar eru einstaklingar í framboði og kosningarkerfið þannig útfært að kjósendur fá miklu ráðið með atkvæði sínu. Því er brýnt að kosningarþátttaka verði góð og kjósendur nýtti sé valrétt sinn til fullnustu.
Ég býð mig fram til setu á stjórnlagaþingi. Nái ég kjöri mun ég m.a. halda fram ofangreindum sjónarmiðum en ég mun hlusta á viðhorf annarra og taka rökum. Samfélagssátt fæst aðeins með samræðu á stjórnlagaþingi og samráði við þjóðina. Ég mun hafa almannaheill að leiðarljós. Ég þigg engin fjárframlög til framboðs míns og dreg ekki taum neinna sérhagsmuna.
Þorkell Helgason, stærðfræðingur – frambjóðandi til stjórnlagaþings
