Aðferðir við sameiginlegar ákvarðanir þings og þjóðar

by | mar 4, 2016 | Á eigin vefsíðu

[Lítilega endurskoðað í des. 2018]

Stjórnarskrárnefnd sú sem starfaði 2013-2016  skilaði tillögum um nokkrar mikilvægar breytingar á stjórnarskránni. Ein þeirra lýtur að því hvernig kjósendur geti krafist þjóðaratkvæðagreiðslu um nýsamþykkt lög frá Alþingi. Þar er settur þröskuldur sem þannig er orðaður:

„Til þess að hnekkja lögum þarf meirihluti í þjóðaratkvæðagreiðslu, þó minnst fjórðungur [25%] kosningarbærra manna, að synja þeim samþykkis.“

Slíkt ákvæði um stuðningslágmark órökrétt og styðst ekki við nein viðmið. Hvers vegna ekki 20% eða 30%? Þar nægir ekki að segja að 25% hafi verið málamiðlun í nefndinni. Þá er ávallt sá galli á ákvæði sem þessu að það er verið að gera þeim sem heima sitja upp skoðanir, að þeir séu upp til hópa á annarri skoðun en þeir sem þátt taka. Vafasamt er að þessir kjósendur geri sér grein því hvernig í raun er verið að gera þeim upp skoðun.

Hugmynd um aðra aðferð til að tengja saman atkvæðagreiðslu á þingi og meðal þjóðarinnar hefur verið að þróast.  Hugsunin er sú að þeir sem taka þátt í þjóðaratkvæðagreiðslunni séu þar með að kalla til baka það umboð sem þeir hafa áður veitt þingmönnum í kosningum til Alþingis.  Hinir sem heima sitja séu aftur á móti sáttir við afstöðu þingmanna og það hvernig atkvæði féllu á Alþingi um málið. Kalla má þessa leið samþætta ákvörðun þings og þjóðar en hana má finna með því að styðja hér á þessa nafngift.

Hugmyndin er enn gerjun. Því væri höfundi fengur af málefnalegu áliti lesenda. Þeir eru því beðnir að hafa samband á netfanginu thorkellhelga@gmail.com

Tillögur stjórnarskrárnefndar birtar 19. febrúar 2016 í samanburði við tillögur stjórnlagaráðs (endurskoðað)

by | feb 20, 2016 | Á eigin vefsíðu

[Samanburðarskjalið sem hér er vísað til hefur verið snyrt og einfaldað nokkuð 21. feb. 2016, eftir ábendingar frá glöggum lesendum. Vinsamlega látið vita ef þið rekist á eitthvað sem betur má fara.]

Stjórnarskrárnefndin sem skipuð var 2013 hefur nú birt drög að þrennum breytingum á stjórnarskránni.
Hér er samanburður gerður á þessum tillögum og samsvarandi ákvæðum í tillögum stjórnlagaráðs, bæði þeim upphaflegu svo og eins og þær lágu fyrir eftir breytingar þær sem meirihluti stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar gerði á þeim í meðförum þingsins á s.l. kjörtímabili. Frestur til að gera athugasemdir við frumvarpsdrögin er til þriðjudagsins 8. mars 2016. Athugasemdir sendist á netfangið postur@for.is.

 

Samanburður á tillögum stjórnarskrárnefndar (eins og þær lágu fyrir 20. jan. 2016) og stjórnlagaráðs, ásamt athugasemdum

by | feb 8, 2016 | Á eigin vefsíðu

[Endurskoðað 9. febrúar 2016.]

Stjórnarskrárnefndin sem skipuð var 2013 starfar mjög leynt. Þó hefur lekið út hvað hún er að bauka. Vísa ég þar til skjals sem Píratar hafa birt.
Hér er samanburður gerður á þessum tillögum og samsvarandi ákvæðum í tillögum stjórnlagaráðs, bæði þeim upphaflegu svo og eins og þær lágu fyrir eftir breytingar þær sem meirihluti stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar gerði á þeim í meðförum þingsins á s.l. kjörtímabili.

Auk samanburðarins geri ég í fyrsta dálki skjalsins athugasemdir og spyr spurninga um þessar tillögur stjórnarskrárnefndarinnar.

Fólk er hvatt til að kynna sér málið! Látið mig líka vita ef þið hnjótið um einhver mistök í samanburðinum.

„45 þúsund skrifa undir áskorun: Ný stjórnarskrá hefði tryggt auðlindir í þjóðareign“

by | jún 2, 2015 | Á eigin vefsíðu

[Eftirfarandi pistill með viðtali birtist á vefmiðlinum Stundin 31. maí 2015. Hann er hér endurbirtur án mynda, en skjalið með myndum má finna á Viðtal við ÞH á Stundinni]

Undirskriftarsöfnun farið fram úr björtustu vonum, segir Þorkell Helgason prófessor. „Stóru vonbrigðin voru að niðurstöður stjórnlagaráðs hafa algjörlega dagað uppi.“

Fréttir

  1. maí 2015, kl. 18:15

Ingibjörg Dögg Kjartansdóttir

ingibjorg@stundin.is

Meira en 45 þúsund hafa skrifað undir áskorun til forseta Íslands um að vísa til þjóðaratkvæðagreiðslu öllum lögum sem myndu heimila ráðstöfun fiskveiðiheimilda til lengri tíma en eins árs á meðan ekkert ákvæði um þjóðareign á auðlindum hefur verið sett í stjórnarskrá og þjóðinni ekki verið tryggt fullt gjald fyrir afnot þeirra.

Líkt og bent var á í frétt RÚV um málið hafa fleiri skrifað undir þessa áskorun en skrifuðu undir undirskriftalista vegna seinni Icesave-laga árið 2011 og fjölmiðlalaga árið 2004. Forseti Íslands synjaði fjölmiðlalögunum á þeim forsendum að gjá væri á milli þings og þjóðar.

Þorkell Helgason stærðfræðingur er einn þeirra sem stendur að baki undirskriftasöfnuninni. Hann segir að hún hafi gengið vonum framar og sýni hversu alvarlegt málið sé. „Við erum fjarska ánægð með þessar undirtektir. Við getum þó ekki sagt að við höfum stefnt að neinu sérstöku markmiði af því að forsetinn metur hvernig hann bregst við. Við höfum engin áhrif á það.“

Árángurinn sé sérstaklega góður í ljósi þess að hópurinn sem að baki undirskriftarstöfnuninni stendur hafði ekki úr neinu fé að spila, nákvæmlega engu. „Þannig að við höfum ekki getað stundað neinar auglýsingaherferðir, annað en að vera virk á veðmiðlum, blogga og þvíumlíkt. En það er nú ekki aðalatriðið, heldur hitt. Það sem við erum að leggja kapp á er að menn hugsi nú sinn gang. Makrílfumvarpið í sjálfu sér kann að virðast lítið og meinlaust og vel meint af ráðherans hálfu, en við óttumst að þarna geti lítil þúfa velt þungu hlassi – að þetta sé upphafið að því að það verði ekki aftur snúið, að kvótarnir verði endanlega einkavæddir.“

Skorar á forsetann Þorkell Helgason prófessor er á meðal þeirra sem standa að baki undirskriftasöfnuninni. Hann átti einnig sæti í stjórnlagaráði og segir stærstu vonbrigðin þau að tillögur ráðsins náðu ekki fram að ganga.

Þjóðin ætti að fá eðlilegt gjald

Þorkell bendir á að vissulega sé kominn viss hefðarréttur á úthlutun kvótans og því ekki hægt að innkalla hann á augabragði. „Það þarf eðlilegan aðdraganda. Svo ég tali nú bara fyrir sjálfan mig, þá sé ég það fyrir mig að nú ættu menn að setjast niður og hugsa sinn gang. Ég held að fyrir útgerðina gæti verið mjög hagkvæmt að reyna að ná sáttum á þeim nótum sem stór meirihluti þjóðarinnar virðist vera á. Samkvæmt skoðanakönnun 2012 sögðust yfir áttatíu prósent styðja það að það yrði tekið eðlilegt gjald fyrir kvótann.

„Samkvæmt skoðanakönnun 2012 sögðust yfir áttatíu prósent styðja það að það yrði tekið eðlilegt gjald fyrir kvótann.“ 

Ég held að það ætti að vera auðvelt að ná samkomulagi sem bæði þjóðin og útgerðin ætti að geta verið sátt við. Slíkt samkomulag fælist í því að skerða kvótana hægt og bítandi, um lítið hlutfall árlega og bjóða upp það sem losnar. Þessi hugmynd hefur verið á kreiki í aldarfjórðung og hefur gengið undir ýmsum nöfnum, firningarleið, tilboðsleið eða uppboðsleið, og verið útfærð á nokkra mismunandi vegu.

Það má færa rök fyrir því að það að fara þessa leið sé síst óhagkvæmara fyrir útgerðina heldur en að vera í óvissu um framhaldið. Það hefur nú komið fram hjá talsmönnum útgerðarinnar að þeir eru orðnir órólegir yfir því að geta ekki verið vissir um framtíðarskilmálana.“

Umdeilt frumvarp Þorkell væntir þess að Sigurður Ingi dragi í land með makrílfrumvarpið í ljósi andstöðunnar við það.

 

Erfiðara en að breyta stjórnarskránni

Á meðal þess gagnrýnt er að samkvæmt frumvarpi sjávarútvegsráðherra er gert ráð fyrir að úthluta kvótanum til sex ára í senn og framlengist úthutunin sjálfkrafa á hverju ári.

Sigurður Ingi Jóhannsson, sjávarútvegsráðherra, hefur hins vegar sagt að sex ár séu jafnvel of stuttur tími til að tryggja stöðugleika í greininni.

„Bíðum nú við, eigum við ekki að fá sömu góðu kjörin, eilífðareign á kvótanum“

Um það segir Þorkell: „Það sem við erum að benda á er að til þess að segja þessu upp þarf að minnsta kosti sex ára aðdraganda. Það þarf því að vera meirihluti á Alþingi fyrir uppsögn á úthlutun makrílkvótanna, sem spannar yfir einar, jafnvel tvennar, kosningar.

Það er erfiðara að draga í land með þá úthlutun sem væri gerð á grundvelli þessa frumvarps heldur en að breyta stjórnarskránni. Ef þessu verður komið á er afar ólíklegt að það verði nokkurn tímann dregið til baka. Þá muna þeir sem eru að fiska aðrar tegundur segja; „Bíðum nú við, eigum við ekki að fá sömu góðu kjörin, eilífðareign á kvótanum“.

Málinu verður að ljúka með sátt

Í ljósi þess hve margir hafa skrifað undir áskorunina væntir Þorkell þess að frumvarpið verði ekki afgreitt á Alþingi, heldur muni daga þar uppi eða verða dregið til baka. „Ráðherra hefur sagt að það sé nauðsynlegt að afgreiða þetta með einhverjum hætti því að þurfi að vera einhver ráð til að útdeila makrílkvótanum, en hann hefur gildandi lög til þess og þarf í sjálfu sér engin ný lög. Það er hægt að gera það með sama hætti og gildir  um aðrar fiskveiðar, en það er engin endanleg lausn á málinu. Það er bara verið að slá því á frest.

„Það er búið að deila um kvótamálið í þrjá áratugi og það þarf að fara að ljúka því en það verður að ljúka því með breiðri sátt.“ 

Það er búið að deila um kvótamálið í þrjá áratugi og það þarf að fara að ljúka því en það verður að ljúka því með breiðri sátt, líkt og þessi undirskrifarsöfnun sýnir. Ég þori nú ekki að tala fyrir hönd þjóðarinnar en skoðanakannanir sýna að mikill meirihluti hennar er sama sinnis.“

Boðað var til byltingar á Austurvelli þann 24. maí og fólki gefnar 99 ástæður til þess að mæta. Um sjö þúsund manns boðuðu komu sína og af þeim sögðust 1.300 ætla að mæta vegna makrílfrumvarpsins. Þá er undirskriftarsöfnunin er komin á lista yfir stærstu undirskriftarsafnanir landsins, með áskorun um að halda flugvellinum í Reykjavík í Vatnsmýrinni, áskorun um áframhald ESB-viðræðna og gegn Icesave, sölunni á HS Orku.

Setti málið í nefnd Framsóknarfokkurinn lagði áherslu á nýja stjórnarskrá, þjóðaratkvæðagreiðslur og aðildarviðræður við Evrópusambandið í aðdraganda þingkosninganna 2009. Málið var síðan sett í nefnd eftir að flokkurinn komst til valda.

Vilja ekki vera niðurrifsmenn

Forsetinn hefur þrisvar sinnum synjað lögum, annars vegar um fjölmiðlafrumvarpið og hins vegar um skuldbindingar Íslands vegna Icesave á árunum 2010 og 2011.

Nú er skorað á hann að gera það aftur. „Forsetinn hefur reyndar fært mismunandi rök fyrir því í þessi þrjú skipti sem hann hefur vísað málum til þjóðarinnar. Hann hefur nú ekki verið alveg samkvæmur sjálfum sér þar, að mínu mati. Þannig að hann verður að meta það sjálfur hvað hann gerir. En ég hugsa að þessi 45 þúsund sem eru þegar búin að skrifa undir verði fyrir miklum vonbrigðum með hann ef hann vísar þessu ekki til þjóðaratkvæðagreiðslu.

Ég er nú að vona að það verði aldrei, að málið komist aldrei svo langt heldur verði makrílfrumvarpið dregið til baka eða lagt til hliðar.

„Við erum ekki að gera þetta til að skapa úlfúð í samfélaginu heldur til að hægt sé að finna lausn.“ 

Þá gefst tími til að finna lausn. Við viljum ekki vera niðurrifsmenn. Við erum ekki að gera þetta til að skapa úlfúð í samfélaginu heldur til að hægt sé að finna lausn, sem við teljum að sé í augsýn og geti þjónað hagsmunum útgerðarinnar og rennt þeim siðferðilegu stoðum undir kvótakerfið sem nauðsynlegt er til að þjóðin sé sátt við það, og telji sig hafa fengið eitthvað fyrir snúð sinn, fyrir að eiga auðlindina.

Um leið myndi það þýða að nýliðar gætu fengið aukin tækifæri. Eitt af því sem menn finna núverandi kvótakerfi til foráttu er að menn eigi erfitt með að hasla sér völl í greininni. Þeir verði að kaupa kvóta af núverandi handhöfum kvótans. Með leiðinni sem ég var að reifa gætu þeir keypt kvóta á uppboðum, það er að segja rétt til langtímaleigu sem lítur vissum skilmálum.“

Ný stjórnarskrá hefði tryggt auðlindir í almannaeigu

Þorkell átti sæti í stjórnlagaráði, þar sem lagt var til að náttúruauðlindir yrðu lýstar þjóðareign í nýrri stjórnarskrá. Þann 20. október 2012 fór þjóðaratkvæðagreiðsla fram um tillögur stjórnlagaráðs. Þar kom fram að meirihluti þjóðarinnar vildi að tillögur stjórnlagaráðs yrðu lagðar til grundvallar frumvarpi að nýrri stjórnarskrá. Þá vildu 74 prósent að náttúruauðlindir sem ekki eru í einkaeigu yrðu lýstar þjóðareign.

„Það merkti það líka að þjóðin fengi eðlilegan arð og fullt gjald fyrir þessar auðlindir sem hún á.“

„Við höfðum alveg skýra stefnu í því máli. Að það ætti að staðfesta það í stjórnarksránni að auðlindir í almannaeigu væru það í raun og veru, ekki bara í orði heldur líka á borði. Að það væri ekki bara einhver fagurgali að auðlindirnar væru þjóðareign, eins og segir í fyrstu málsgrein fiskveiðistjórnarlaga. Það merkti það líka að þjóðin fengi eðlilegan arð og fullt gjald fyrir þessar auðlindir sem hún á.

En við vitum hvernig fór um þá vegferð, stjórnarskrármálið. Ég segi ekki það sé dautt en það sem við gerðum í stjórnlagaráði náði ekki fram að ganga á Alþingi, því miður.“

Þjóðin hefði getað krafist þjóðaratkvæðagreiðslu

Í þjóðaratkvæðagreiðslunni kom einnig fram að meirihluti þjóðarinnar var samþykktur þeirri tillögu stjórnlagaráðs að tiltekið hlutfall kosningabærra manna gæti krafist þess að mál fari í þjóðaratkvæðagreiðslu. Í tillögum stjórnlagaráðs var þetta hlutfall tíu prósent, sem er mun minna en fjöldi þeirra sem hafa þegar skrifað undir áskorun til forsetans um að vísa makrílfrumvarpi til þjóðarinnar.

„Í þjóðaratkvæðagreiðslunni kom fram að tveir þriðju hlutar kjósanda vildu að byggt yrði á tillögum stjórnlagaráðs. Alþingi gerði lítið með það.“

„Við vorum kannski með svolítið lága tölu en við gerðum ráð fyrir því að tíu prósent kosningabærra manna gætu ekki bara kallað eftir kosningum heldur gert þá kröfu að það færi fram þjóðaratkvæðagreiðsla um lög sem Alþingi væri búið að setja.

Við vorum sum í stjórnlagaráði sem töldum það kannski heldur lágt og vildum miða við 15 prósent. Tíu prósent kjósenda er um 27 þúsund kjósendar. Við erum að nálgast 20 prósent og erum langt yfir þeirri kröfu sem gerð var í tillögum stjórnlagaráðs.

Í þjóðaratkvæðagreiðslunni kom fram að tveir þriðju hlutar kjósanda vildu að byggt yrði á tillögum stjórnlagaráðs. Alþingi gerði lítið með það,“ segir Þorkell.

Viðsnúningur Framsóknarflokksins 

Ný stjórnarskrárnefnd var skipuð af forsætisráðherra þann 6. nóvember 2013. Í nefndinni eru fjórir fulltrúar ríkisstjórnarinnar og fjórir fulltrúar stjórnarandstöðunnar.

Þess bera að geta að Framsóknarfokkurinn lagði áherslu á nýja stjórnarskrá, þjóðaratkvæðagreiðslur og aðildarviðræður við Evrópusambandið í aðdraganda þingkosninganna 2009. Raunar var eitt af skilyrðum flokksins fyrir því að verja minnihlutastjórn Samfylkingarinnar og Vinstri Grænna falli, að komið yrði á stjórnlagaþingi með það að markmiði að semja nýja stjórnarskrá.

Það hefur hins vegar farið lítið fyrir hugmyndum um nýja stjórnarskrá innan flokksins síðan Framsóknarmenn beittu málþófi í umræðum um stjórnlagaráð.

Vill kjósa aftur Bjarni lagði til að kosið yrði um breytingartillögur á stjórnarskrá samhliða forsetakosningum. Þjóðin hefur þegar kosið um þau atriði sem Bjarni vill kjósa um.

Sporin hræða

Í síðustu viku skrifaði Bjarni Benediktsson fjármálaráðherra grein í Morgunblaðið þar sem hann lagði til að kosið yrði um breytingar á stjórnarskránni samhliða forsetakosningunum á næsta ári. Á meðal þess sem hann vill að verði kosið um ákvæði sem lýsa auðlindir í náttúru Íslands þjóðraeign, þjóðaratkvæðagreiðslu og takmarkað framsal valdheimilda til alþjóðastofnana. Allt eru þetta atriði sem voru í tillögum stjórnlagaráðs, sem 64 prósent landsmanna samþykktu að byggja á árið 2012. Um  32 prósent greiddu atkvæði á móti.

„Við ræddum það í stjórnlagaráði hvort það ætti að stigaskipta þessu og taka nokkur atriði fyrir í einu. Við óttuðumst að ef við tækjum einhver fá en mikilvæg atriði fyrst fyrir þá yrði ekkert meira gert. Það hefur verið krafa um það allt frá lýðveldisstofnun að taka stjórnarskrána í heild til endurskoðunar.

Þar með er ég ekki að segja að það þurfi að fleygja núverandi stjórnarskrá, síður en svo. Ég held að við höfum haldið í megnið af ákvæðum gildandi stjórnarskrár. Við breyttum orðalagi og röð sum staðar, en kjarninn í stjórnarskránni er sá hinn sami, með mikilvægum breytingum þó. Eins og um auðlindarmálin og kosningamál, jafnvægi atkvæða, persónukjör og fleira slíkt og svo um þjóðaratkvæðagreiðslu.

„Allir vita að lögfræðingar tortryggja hugtakið þjóðareign og túlka það út og suður.“ 

Bjarni týnir til nokkur atriði og vill kjósa um þau. Það er virðingarvert og betra en ekkert. Þegar stjórnmálamenn segja hins vegar að það sé samstaða á meðal þeirra um að það eigi að koma ákvæði um auðlindir í almannaeigu í stjórnarskránna þá er ekki sama hvernig það er gert. Það er gangslaust að segja bara í stjórnarskránni að auðlindir séu í eigu þjóðarinnar ef því fylgir ekkert meira. Allir vita að lögfræðingar tortryggja hugtakið þjóðareign og túlka það út og suður.

Þannig að við í stjórnlagaráði lögðum ríka áherslu á að það yrði að fylgja meira með. Það yrði að vera innihald í því ákvæði. Bjarni nefndi það ekki í sinni blaðagrein, en við skulum sjá til. Það er allavega gott að málið sé í umræðu en sporin hræða.

Ég man ekki hvað þessi núverandi þingkjörna stjórnarskrárnefnd er í röðinni, ég held að þær nefndir fari ekki að nálgast tuginn frá lýðveldisstofnun og engar tillögur hafa náð fram að ganga. Jú, stjórnarskránni hefur verið breytt, fyrst og fremst til að laga kosningakerfið að breyttu íbúamynstri og svo kom mannréttindaákvæði inn árið 1995, en það hefur engin heildarendurskoðun fari fram.

Ég óska þessari starfandi nefnd alls góðs en óneitanlega er maður hræddur um að árangurinn verði heldur rýr. Stóru vonbrigðin voru að niðurstöður stjórnlagaráðs hafa algjörlega dagað uppi.“

 

Kvótakerfið er gott – en byggt á siðferðilegum sandi

by | maí 6, 2015 | Á eigin vefsíðu

Kvótakerfið er gott - en byggt á siðferðilegum sandi
ÞORKELL HELGASON SKRIFAR

Vart er lengur um það deilt að stjórna þarf aðgengi að takmörkuðum auðlindum eins og veiðum úr fiskistofnun. Takmörkun á afla getur verið með ýmsu móti en flestir hag- og fiskifræðingar virðast orðnir sammála um að skilvirkasta kerfið er kvótakerfi. Hagkvæmnin í veiðunum er best tryggð með því að kvótarnir séu eins og hver önnur aðföng, t.d. olía og veiðarfæri, sem afla má á markaði allt eftir því sem framboð leyfir.

Engum dytti í hug að skammta olíu úr hnefa stjórnvalda og afhenda langt undir markaðsverði. En einmitt þar stendur hnífurinn í kúnni með kvótakerfið. Kvótunum var upphaflega úthlutað ókeypis en hafa síðan gengið kaupum og sölum. Það hefur þjóðin ekki getað sætt sig við – og gerir ekki enn. Því hefur útgerðin ekki getað notið til fulls kosta kvótafyrirkomulagsins og eilíft búið við óvissu um framtíð þess. Ástæðan er sú að það skortir siðferðilegan grundvöll undir kvótakerfið, grundvöll sem bæði þjóðin og þeir sem að sjávarútvegi starfa geta við unað.

Strax í upphafi var bent á þennan vanda og á þá lausn að hin takmörkuðu gæði væru falboðin af hinu opinbera fyrir hönd eigendum þeirra, þjóðarinnar. Sjá t.d. grein eftir undirritaðan í Morgunblaðinu 4. nóvember 1987. Því er þar spáð að „ókeypis úthlutun [muni valda] eilífum ágreiningi. Sífellt verður reynt að lappa upp á úthlutunarreglurnar og tekið tillit til æ fleiri sjónarmiða, þar til kerfið er orðið óskapnaður. Þrátt fyrir það verður það aldrei sanngjarnt. Út úr þessum ógöngum er ekki nema ein fær leið: að hið opinbera selji kvótana á markaðsverði, jafnvel á eins konar uppboði.“[1] Allt á þetta enn við. Einmitt hefur verið lappað upp á kerfið og hefði það verið kórónað með svokölluðu „pottakerfi“ sem þriðji síðasti sjávarútvegsráðherra lagði til.

Margir vilja leysa siðferðisvandann með því að banna eða a.m.k. takmarka framsal á kvótum. Það er afleit leið af tvennum sökum. Í fyrsta lagi vegna þess að vandinn er ekki leystur með slíku banni. Takmörkuð gæði verða ævinlega að verðmætum og viðskipti með þau losna alltaf einhvern veginn úr viðjum. Ef ekki má framselja kvótana fá skip með kvótum aukið markaðsverð og það jafnvel þótt um ryðkláfa sé að ræða. En í öðru lagi er hagræðing í útgerð stórlega skert með hindrunum af hverju tagi.

Siðlegt kvótakerfi
Nú er kvótakerfið búið að vera við lýði í rúma þrjá áratugi. Kvótar hafa skipt um eigendur þrátt fyrir óvissu um framtíð kerfisins. Því væri ekki sanngjarnt að innkalla alla kvóta fyrirvaralaust. En það er til millileið sem í senn tryggir fyllstu hagkvæmni, stóreykur jafnræði í aðgangi að veiðunum og veitir núverandi útgerðum og þar með kvótahöfum eðlilega aðlögun um leið og tekið er tillit til forsögunnar hvort sem það eru fyrri kvótakaup eða uppsöfnuð veiðireynsla. Og það sem mestu máli skiptir: Lausnin færir auðlindirnar smám saman til baka til eigandans, þjóðarinnar, sem þá nýtur sanngjarns arðs af sinni eign.

Þessi leið hefur gengið undir ýmsum nöfnum en verður hér nefnd markaðsleið. Þar er gengið út frá núverandi stöðu, þeirri að nú eru kvótarnir í höndum tiltekinna útgerða. Aflahlutdeildum er síðan endurúthlutað frá ári til árs en þær skertar lítillega um leið, segjum 5-10% á hverju ári. Það sem þá situr eftir skal selt á opinberu uppboði og háð fyrrnefndum skerðingum strax árið eftir. Þeir sem fyrir eru og vilja halda sínum hlut óskertum þurfa því árlega að kaupa það sem nemur umræddri skerðingu, þ.e. 5-10% af eigin kvóta, en þeir sem vilja koma nýir í útgerð geta aflað sér kvóta á þessum uppboðsmarkaði. Sýna má fram á með núvirðisreikningum að þessi leið fetar þann meðalveg að núverandi kvótahafar og þjóðin skipta á milli sín verðmæti aflahlutdeildanna nokkurn vegin til helminga. Jafnframt er líklegt að verðmæti kvótanna hækki við upptöku markaðsleiðarinnar þar sem hún rennir stoðum siðferðis undir allt fyrirkomulagið sem ætti því að geta orðið til frambúðar. Lögspekingar hafa talsvert fjallað um það hvort kominn sé hefðarréttur á kvótaeignina. Almenna niðurstaðan er sú að ekki megi innkalla kvótana að fullu og það fyrirvaralítið en sú endurúthlutunarleið sem hér er nefnd sé lögmæt og leiði ekki til réttar á skaðabótum.

Þeir sem sjá ofsjónum yfir sköttum og gjöldum til að standa undir velferðarsamfélaginu hamra með nokkrum rétti á því að allar álögur á atvinnuvegina skapi hættu á atvinnuleysi þar sem fyrirtækin kunni að þurfa að draga saman seglin þeirra vegna. Gjöld sem ákvörðuð eru á markaði fyrir afnot af takmörkuðum auðlindum eru ekki háð þessum annmörkum. Uppboð á kvótum leiðir ekki til þess að fiskveiðar dragist saman. Uppboðshaldarinn, ríkið, mun taka öllum tilboðum þar til allt það sem er til ráðstöfunar gengur út. Ári illa í sjávarútvegi verða tilboðin sem því nemur lægri, en allt mun að lokum seljast. Auðlindagjöld með uppboði er því í senn efnahagslega skaðlaus en um leið sveiflujafnandi fyrir útgerðina.

Hugmyndin um þessa markaðsleið er nánast jafngömul kvótakerfinu og á sér auk þess erlendar fyrirmyndir. Hún var ítarlega kynnt í svokallaðri „sáttanefnd“ í tíð fyrrverandi ríkistjórnar (pottanefndinni) í skýrslu sem við Jón Steinsson hagfræðingur sömdum, en hún sem annað í þeirri nefnd dagaði uppi.[2] En nú hefur hreyfingin Viðreisn hafið merkið á loft, sbr. t.d. grein forvígismanns hennar, Benedikts Jóhannessonar, í Fréttablaðinu 30. apríl s.l.

Makrílfrumvarpið er ógæfuspor sem verður að stöðva
Stjórnarfrumvarp hefur verið lagt fram á Alþingi um úthlutun makrílkvóta. Úthlutunin á að mestu að byggja á veiðireynslu s.l. þrjú ár. Það er í stíl við það sem verið hefur. Nýmælið er að aflahlutdeildum er ekki lengur úthlutað eitt ár í senn án frekari skuldbindinga. Í þess stað er úthlutunin í raun ótímabundin nema hvað stjórnvöld geta afturkallað hana, en til þess þarf sex ára aðdraganda. Eigi að segja ákvæðinu upp þarf meiri hluti á Alþingi að vera sama sinnis í tvö ef ekki þrjú kjörtímabil í röð og a.m.k. einar kosningar á milli. Breyttur meiri hluti á þingi getur dregið uppsögnina til baka hvenær sem er. Það er því jafnvel erfiðara að afturkalla makrílúthlutunina en að breyta sjálfri stjórnarskránni.

En hættan af þessu óheillafrumvarpi er enn meiri. Segjum að ákvæði um auðlindir í almannaeign komist loks í stjórnarskrá, eins og og stjórnlagaráð lagði til og um þrír fjórðu hlutar kjósenda studdu í þjóðaratkvæðagreiðslu árið 2012. Þá væri samt ekki unnt að hrófla við makrílúthlutuninni næstu sex til sjö árin á eftir án þess að skapa ríkissjóði hættu á risaháum skaðabótakröfum. Ennfremur er eins víst að handhafa kvóta í öðrum tegundum myndu í krafti jafnræðis krefjast sömu bóta. Núverandi sjávarútvegsráðherra hefur raunar sagt að sex ára uppsagnarfrestur sé of stuttur[3] enda hafði hann fyrr reifað hugmyndir um að kvótahafar fái almennt að halda kvótunum óáreittir í 23 ár og það með sjálfvirkri framlengingu. Það er því augljóst að það stefnir í varanlegt afsal þjóðarinnar á fiskimiðunum sé ekki spornað kröftuglega við. Á móti kemur að vísu veiðigjald en það er sýnd veiði en ekki gefin. Gjaldið verður ákveðið af stjórnarmeirihluta á hverjum tíma allt eins og pólitísku kaupin gerast á eyrinni, en gjaldið nú svarar ekki nema til brots af markaðsvirði kvótanna.

Í stað tillögu sjávarútvegsráðherra um ráðstöfun á makrílkvótunum væri kjörið að beita nú framangreindri fyrningar- og uppboðsleið á þessar veiðar. Veiðireynsla, sem þó er ekki löng, væri virt í byrjunarstöðunni og því sársaukalítið fyrir útgerðina að fara þessa markaðsleið og hljóta að launum stuðning þjóðarinnar, eiganda auðlindarinnar.

Makrílfrumvarpið er ekki smámál um smáan fisk. Óbreytt mun frumvarpið ryðja brautina að endanlegri einkavæðingu fiskimiðanna við Íslandsstrendur. Því er frumvarpið ógæfuspor sem verður að stöðva. Lesandinn getur lagt sitt af mörkum með því að styðja undirskriftasöfnun á thjodareign.is


[2] Fylgiskjal 8 „Ráðstöfun aflahlutdeilda með samþættingu endurúthlutunar og tilboðsmarkaðar“með skýrslu um endurskoðun á stjórn fiskveiða, rit sjávarútvegsráðuneytisins nr. 53/2010; sjá http://www.atvinnuvegaraduneyti.is/media/Skyrslur/Fylgiskjal8_Tilbodsleid.pdf.
[3] Hádegisfréttir í ríkisútvarpinu 1. maí 2015, http://www.ruv.is/frett/makrilkvoti-til-sex-ara-mjog-stuttur-timi