Ég verð á Akureyri síðdegis fimmtudaginn 18. nóv. í hópi góðra meðframbjóðenda að norðan og sunnan. Byrjum í Háskólanum á Akureyri kl. 12:30 og svo á Glerártorgi kl. 15-18.
Síðan verður hópurinn á Selfossi í Kjarnanum á föstudaginn 19. nóv. kl. 16-19.
Þar næst á Sólon Íslandus í Bankastrætinu í Reykjavík á laugardag kl. 13-18.
Vonumst til að hitta sem flesta.
Lýk máli mínu eins og venjulega: Flykkist á kjörstað laugardaginn 27. nóvember og gerið kosninguna til stjórnlagaþings sigur fyri lýðræðið
Author Archives: Þorkell Helgason
Stjórnskipan sem hentar okkur
Í fyrri pistlum hef ég varpað fram spurningum um valið á milli þingræðis og forsetaræðis og hallast að þingræðinu. Ein af meginforsendum svarsins er hvernig við lítum á stöðu okkar sem smáþjóð úti í miðju Atlantshafi. Við verðum, hvort sem okkur líkar það betur eða verr að horfast í augu við það að við landsmenn erum innan við þriðjungur milljónar. Oft segja menn máli sínu til stuðnings: „Svona gera aðrar þjóðir og við getum ekki verið minni menn.“ Það er nú meinið að við verðum stundum að sætta okkur við smæðina, án þess þó að vera „minni menn“. Við höfum ekki nægilegan mannafla til að gera allt með sama hætti og stórþjóðir, ekki einu sinni það sama og smáþjóðirnar sem byggja hin Norðurlöndin.
Hvað kemur þetta stjórnskipaninni við, þingræðinu og öllu því? Svarið er að þetta er ef til vill kjarni málsins: Við verðum að smíða okkur stjórnkerfi sem hentar okkur, fámennri þjóð á stóru eylandi. Þetta kann að hljóma eins og einangrunarstefna. Það er mér víðsfjarri. Við eigum að ástunda nána samvinnu við grannþjóðirnar og læra af þeim í hvívetna. Lýðræði, mannúð og velferð þegnanna er hvergi meiri en hjá þeim, á Norðurlöndunum og hjá öðrum grönnum okkar meðal Evrópuþjóða. Við þurfum bæta okkur upp smæð okkar með tengslum og samvinnu.
Engu að síður viljum við búa í sjálfstæðu og fullvalda ríki um allt það sem skiptir okkur höfuðmáli: Tunguna, náttúruna okkar fagra lands, auðlindir þess til lands og sjávar og umfram allt mannréttindi og velferð okkar, sérhvers Íslendings. Stjórnkerfið verður að taka á þessu með þeim hætti sem við ráðum við og hentar okkur.
En hvernig? Meira um það í næstu pistlum.
Stjórnarskrá verður ekki til með krossaprófi
DV.is á allt gott skilið fyrir að sinna kosningunni til stjórnlagaþings, einn fárra fjölmiðla. Á hinn bóginn hef ég miklar efasemdir um þá aðferð að setja frambjóðendur í krosspróf þar sem þeim er ætlað að taka með afar einföldum og yfirborðskenndum hætti afstöðu til meginþátta í gerð stjórnarskrár. Góð stjórnarskrá verður aldrei til með þeim hætti. Ef svo væri þá þyrfti ekkert stjórnlagaþing heldur dygði að leggja krossaprófið fyrir almenning og láta svo ritnefnd sjá um afganginn. Úr því yrði álíka afurð og þegar nefnd samdi píanókonsert á dögum menningarbyltingarinnar í Kína.
Ég hef sem frambjóðandi engu að síður svarað spurningum DV eftir mikið hik. Hvað gerir ekki frambjóðandi til að falla ekki utangarðs? En ég vara við að afstaða mín til grundvallarmála er margbrotnari en svo að henni verði lýst með hætti þessa spurningaleiks. Nægir að nefna þingræðið og samspil þess við forseta og ríkisstjórn. Fyrirkomulag kjördæma og kosninga er annað mál sem verður með engu móti svarað með jáum og neium. Enn annað dæmi eru samskipti ríkis og kirkju. Segi menn að þeir vilji aðskilnað er sagan ekki öll sögð.
Megingallinn við þessa aðferð til að finna frambjóðanda við hæfi er að svörin segja ekkert um persónuna. Er frambjóðandinn trausts verður? Býr hann yfri þekkingu, reynslu, innsæi eða öðru því sem að gagni má koma? Hverju á frambjóðandi eins og ég að svara ef hann leggur áherslu á góða samvinnu á stjórnlagaþingi og er fús að hlusta, taka rökum og skipta um skoðun?
Ég skora á kjósendur að kynna sér frambjóðendur og falla ekki í þá gryfju að reiða sig á spurningakeppnir.
Ferð þú með 25 eða eitt atkvæði kjósandi góður?
Sjaldan er góð vísa of oft kveðin:
Kjörið í stjórnlagaþingskosningunum byggir á forgangsröðun kjósenda, nokkuð sem ekki kemur glögglega fram í opinberri kynningu. Hver kjósandi fer aðeins með eitt atkvæði, ekki 25 eins margir halda. Röðunin á kjörseðilinn skiptir því meginmáli. Sá frambjóðandi sem kjósandinn setur efstan á kjörseðilinn fær fyrstur tækifæri til að nýta sér atkvæðið. Fá hann of lítið fylgi til að eiga möguleika á kjöri færist atkvæðið til þess sem er næstur að vali kjósandans og svo koll af kolli. Ef sá sem er í efsta valínu flýgur á hinn bóginn inn á miklu fylgi færist ónýttur hluti atkvæðisins til næsta manns á seðli kjósandans. Þannig er atkvæði sem mér er greitt að fyrsta vali aldrei kastað á glæ, hvorki ef þú telur mig eiga kosningu vísa (hvað ég vona!) eða ef ég næ ekki kjöri. Í báðum tilvikum gagnast atkvæðið þeim öðrum sem þú færir á kjörseðilinn.
Þú hefur aðeins eitt atkvæði, röðun skiptir meginmáli
Á vefsíðunni kosning.is má finna flipann Kynning á frambjóðendum til stjórnlagaþings. Þar er hægt að tína til frambjóðendur og raða þeim á hjálparkjörseðil. Kjósendur geta raðað á þennan hjálparseðil hvenær sem tóm gefst til, hann er sjálfkrafa vistaður. Að lokum getur kjósandinn prentað seðilinn út og haft hann með sér á kjörstað. Dvölin í kjörklefanum þarf þá ekki að vera löng; einungis til að færa auðkennistölur af hjálparseðlinum yfir á hinn eiginlega kjörseðil. Þetta er þakkarvert framtak og hvetja verður kjósendur að nýta sér þetta mikilvæga hjálpartæki.
Á vefsíðunni kemur því miður ekki fram að röð frambjóðenda skiptir meginmáli. Margir muna tína eftirlætisframbjóðendur sína til í stafrófsröð. Þeir raðast þá í þeirri röð á hjálparseðilinn. Þá verður kjósandinn að fara inn í seðilgluggann og endurraða frambjóðendunum í þá forgangsröð sem hann telur rétta.
Því miður er enn mikil misskilningur í gangi um þá kosningaraðferð sem beitt er. Jafnvel lærðir álitsgjafar vaða reyk og villu í þessum efnum í fjölmiðlum. Málið er einfalt:
- Hver kjósandi hefur aðeins eitt atkvæði, ekki 25.
- Sá frambjóðandi sem hann raðar efst, að fyrsta vali, fær fyrst að nýta sér atkvæðið. Ef hann kemst inn, en ekki nema rétt svo, er atkvæðið fullnýtt. Hinir sem eru neðar á kjörseðlinum hafa þá ekkert gagn af atkvæðinu.
- Komist sá efsti inn á ríflegu fylgi færist tilsvarandi vannýttur hluti atkvæðisins til þess sem næst er raðað. Hann getur þá hugsanlega komist inn á þessu atkvæðisbroti.
- Ef sá sem efst er raðað nær á hinn bóginn ekki kjöri sakir lítils fylgis færist allt atkvæðið til þess sem er valinn að öðru vali.
- Þetta heldur svo áfram koll af kolli niður eftir kjörseðlinum. Sé kjósandinn svo óheppinn að enginn af þeim sem hann raðar á seðilinn nái kjöri fellur atkvæðið dautt niður.
- Þeir sem vilja að atkvæði sitt komi að lokum einhverjum góðum frambjóðanda að gagni ættu því að raða sem flestum. Ekki er gefið færi á að raða fleiri en 25, en sú takmörkun hefur ekkert með það að gera að 25 sitja stjórnlagaþingið.
- Á hinn bóginn er atkvæðið fullgilt hvort sem aðeins er raðað einum, og þá í efstu vallínu, eða 25 eða þar á milli.
Í stuttu máli eru því ráðleggingarnar mínar til kjósenda þessar:
- Undirbúið ykkur heima og veljið ykkur frambjóðendur af vefnum eða eftir prentuðum upplýsingum sem dreift verður í hús.
- Raðið eins mörgum frambjóðendum og þið frekast treystið ykkur til, en munið eftir því að skipa þeim í forgangsröð; hún skiptir meginmáli.
- Skundið síðan á kjörstað og gerið kosninguna glæsilegan sigur fyrir lýðræðið.
Hver gætir almennings gagnvart valdinu?
Mikilvægt er að hinir þrír stólpar ríkisvaldsins, löggjafinn (Alþingi), framkvæmdarvaldið (ríkisstjórnin) og dómsvaldið (dómstólarnir) séu aðskildir og hafi aðhald og eftirlit hver með öðrum. Ýmis sjónarmið eru uppi um það hvernig þetta skuli gert. Sumir vilja að framkvæmdarvaldið sé kosið sérstaklega. Aðrir vilja efla þingið, styrkja þingræðið, svo að það eigi í fullu tré við framkvæmdarvaldið. Ég reifa þessi sjónarmið í nokkrum pistlum á vefsíðu minni og hallast þá fremur að seinni lausninni. Um sjálfstæði dómstólanna eru allir sammála.
En gagnkvæmt eftirlit er eitt, utanaðkomandi eftirlit er annað. Nú eru allmörg embætti og eftirlitsstofnanir sem hafa það hlutverk að úrskurða í deilum borgaranna og stjórnvalda, að veita aðhald og gefa ábendingar af ýmsum toga um hvað eina sem úrskeiðis fer eða betur má fara í starfi framkvæmdarvaldsins. Fyrstan má nefna Umboðsmann Alþingis og aðra sérhæfða umboðsmenn en Samkeppniseftirlit og Fjármálaeftirlit eru hugsanlega líka af þessum meiði. Hvernig væri að setja ramma utan um þetta aðhalds-, úrskurðar- og eftirlitsvald og tryggja enn betur að það sé hlutlaust og standi utan við hið þrískipta stjórnvald? Þá hef ég í huga eins konar fjórða þátt ríkisvaldisins, fjórða valdið. Mér hugnaðist að kalla þetta vald umboðsmann almennings. Það er í samræmi við það að allt vald í lýðræðisríki er komið frá almenningi, fólkinu sem landið byggir.
Er þá verið að leggja til enn eitt ríkisskrímslið sem kosti morð fjár og verði nýtt sjálfumglatt vald? Nei, alls ekki. Fyrirkomulagið ætti að geta leitt til sparnaðar þar sem ég sé fyrir mér að sameinuð verði þau smáu embætti sem nú starfa á þessu sviði. Hins vegar þarf að gæta að ýmsu þannig að þetta fjórða vald geri það sem þá á að gera, þjóna fólkinu. Hver á t.d. að skipa það og hver að veita því forystu? Það væri vitaskuld á skjön við tilganginn að einhver hinna valdþáttanna kæmi þar nærri enda þótt ekki yrði hjá því komist að Alþingi skammtaði embættinu fé. En hvernig væri að þarna fengi forseti lýðveldisins hlutverk, að hann væri æðsti maður þessa aðhaldsvalds í þeim skilningi að hann skipi yfirmann þessa valds, en það sé síðan óháð öllum, líka forsetanum? Forsetinn er þó alla vega þjóðkjörinn og hefði því gott umboð til slíkrar forystu. Þetta gæti um leið orðið hluti af því verkefni að finna forsetanum stað í nýrri stjórnarskrá, vilji menn halda í þetta embætti.
Auk slíks umboðsmanns almennings þarf Hæstiréttur að fá það hlutverk að vera um leið stjórnlagadómstóll. Umboðsmaður almennings ætti að geta vísað lögum til úrskurðar þess dómstóls. Þannig veitti umboðsmaðurinn Alþingi einnig aðhald.
Ég býð mig fram til stjórnlagaþings undir þeim formerkjum að vinna vel, hlusta á rök og gagnrök en ríghalda mig ekki í niðurnjörvaðar skoðanir. Ég varpa framangreindri hugmynd fram til umræðu á þessum forsendum. Komi fram rökstuddar ábendingar um að hugmyndin hafi fleiri galla en kosti mun ég ekki hika við að skipta um skoðun. Stjórnlagaþingið á að vera rökræðuvettvangur, ekki þrasþing. Af því höfum við nóg.
Stærðfræði og stjórnmál
Í þremur greinum í tímaritinu Vísbendingu sumarið 2010 er fjallað um það hvað einföld stærðfræði kemur víða við sögu í lögum og reglugerðum. Sýnd eru þrjú ólík dæmi þess efnis að þar mætti á stundum beita örlítið viðameiri aðferðum. Dæmin eru um skattkerfi, kosningafyrirkomulag og kvótamál. Vísbendingargreinar
Auðkennistalan er 2853
Í kosningum til stjórnlagaþings fær hver frambjóðandi auðkennistölu og er tala Þorkels Helgasonar 2853. Kjósendur geta raða allt að 25 nöfnum eftir auðkennistölum á kjörseðilinn og er mikilvægt að nýta valrétt sinn vel. Mikilvægast er að sjálfsögðu að setja töluna 2853 á listann og ekki væri verra ef hún lenti ofarlega!
Virkt þingræði
Hvort vil ég halda í þingræðið eða taka upp hreint forsetaræði? Annars vegar ræður þingið því í reynd hverjir skipa ríkisstjórn eða þá að foringi ríkisstjórnar er kosin beint af almenningi. Ég verð að játa að ég hef sveiflast nokkuð til í þessum efnum eftir þeim rökum sem ég hef heyrt. En því betur sem ég kynni mér málið, horfi til baka yfir reynsluna hallast ég nú að þingræðisleiðinni en þó í þeirri gerð sem henti okkur sem fámennri þjóð. Nái ég kjöri á stjórnlagaþing mun ég þó í þessum málum sem öðrum hlusta á rök annarra.
Vík ég þá að rökum mínum fyrir þingræðisleiðinni:
- Þingræðisleiðin er sú leið sem við höfum farið í meira en öld. Söðlum ekki um nema að vel athuguðu máli. Spyrjum heldur hvað hafi á bjátað og mætti laga að meginstefnunni óbreyttri. Meinið er að hér hefur ekki ríkt raunverulegt þingræði. Ríkisstjórn – og þó einkum frægir forystusauðir ríkisstjórna sem þarf ekki að nefna – hafa farið sínu fram án þess að þingið hafi gripið í taumana. Ég kem að því síðar hvernig megi styrkja þingræðið.
- Gæti ekki þjóðkjörinn forseti eða forsætisráðherra orðið mjög valdamikill? Allt vald spillir. Það yrði þá að minnsta kosti að búa þannig um hnútana að enginn gæti verið í slíkri aðstöðu nema mjög takmarkaðan tíma.
- Ef við tækjum upp fullan aðskilnað þings og ríkisstjórnarvalds væri það að óbreyttu ójafn leikur. Þjóðkjörinn forsætisráðherra eða forseti hefði allt stjórnarráðið undir sér og væri því með ótvírætt forskot á þingið um þekkingu og sérfræðingalið. Þingið myndi skjótt bregðast við. Hugboð mitt er að þingið kæmi sér upp umtalsverðu sérfræðingaliði til að eiga í fullu tré við framkvæmdarvaldið. Grófir reikningar benda til 2-3 milljarða kr. kostnaðarauka á ári sem er ámóta og niðurskurðurinn á sjúkrahúsunum nú. Höfum við efni á því?
- Hitt er alvarlegra að þing og stjórn gætu eldað grátt silfur saman þannig að erfitt yrði að leiða brýn mál til lykta. Það er ekki það sem er okkur fýsir einmitt um þessar mundir.
Hvaða markmiðum vilja menn ná með fullum aðskilnaði löggjafar- og framkvæmdarvalds? Helst heyrist að með því eigi að efla Alþingi og stemma þannig stigu við því að framkvæmdarvaldið valti yfir þingið. Er þá ekki verið að kalla eftir virkara þingræði frekar en sjálfstæðara framkvæmdarvaldi? Næst markmiðið ekki betur með því að styrkja þingræðið fremur en að gefa framkvæmdarvaldinu lausan tauminn eins og yrði með fullum aðskilnaði þessara valdaþátta? Ég mun reifa svör við þessum spurningum í næstu pistlum mínum.
Þingræði eða forsetaræði?
Við búum við þingræði á Íslandi, ekki forsetaræði, enda þótt orðlag gildandi stjórnarskrár um valdsvið forseta sé óljóst. Það verður eitt stærsta verkefni stjórnlagaþings að taka af skarið í þessum efnum.
Hvað er átt við með þessum hugtökum? Stuttar skilgreiningar eru þessar:
Þingræði er sú stjórnskipun að ríkisstjórn geti aðeins setið með stuðningi löggjafarþingsins, Alþingis. Kjósendur hafa þannig ekki beina aðkomu að vali á ríkistjórn heldur aðeins í gegnum fulltrúa sína, þingmennina.
Forsetaræði er nafgift sem er notuð um það að framkvæmdarvaldið sé í höndum forystumanns eða manna, forseta eða forsætisráðherra, sem kjörnir eru beint af þjóðinni óháð hvernig þjóðþingið, Alþingi, er skipað.
Spurningin er hvort við eigum í meginatriðum að halda í þingræðið eða snúa við blaðinu. Hvor leiðin sem farin verður er verk að vinna. Þingræðisleiðin verður ekki farin óbreytt. Það verður þá a.m.k. að kveða skýrt á um hana og skilgreina hlutverk forsetans í þeim efnum. Viðsnúningur að hreinu forsetaræði þarfnast vitaskuld ítarlegrar yfirlegu.
Það er skiljanlegt að margir horfa nú hýru auga til fullkomins aðskilnaður löggjafar- og framkvæmdarvalds, skiljanlegt eftir áratugi þar sem valdið hefur í meginatriðum verið hjá framkvæmdarvaldinu. Hjá öðrum kann ástæðan að vera meint getuleysi Alþingis til að taka á málum sjálft.
Hvort fyrirkomulagið vil ég? Um það fjalla ég í öðrum pistli.