by Þorkell Helgason | okt 21, 2016 | Á eigin vefsíðu
[Eftirfarandi pistill eftir Þorkel Helgason og Bolla Héðinsson birtist í Fréttablaðinu 20. október 2016 og samdægurs á visir.is; sjá http://www.visir.is/kvotakerfid–kjosendur-eiga-valid/article/2016161029996]
Fyrir skömmu rituðum við grein í Fréttablaðið þar sem við lýstum fyrningar- og útboðsleið. Málið snýst um það hvernig ráðstafa skuli aflahlutdeildunum og innheimta eðlilegan auðlindaarð í gegnum varfærin útboð. Við teljum það raunhæfa málamiðlun. Af þeim flokkum sem bjóða fram í komandi kosningum verður að ætla að hið minnsta Björt framtíð, Dögun, Píratar, Samfylkingin, Viðreisn og Vinstri grænir, vilji að farin verði leið í anda þeirrar sem þar er reifuð.
Núverandi stjórnarflokkar, Sjálfstæðis- og Framsóknarflokkur, hafa hingað til viljað halda sig fast við óbreytt kerfi sem mun smám saman færa útgerðinni eignarhald á þjóðareigninni, fiskimiðunum, gegn óverulegu afgjaldi. Veiðigjöld hafa verið lækkuð á kjörtímabilinu að tilstuðlan þessara flokka. Á hinn bóginn er augljóst að þrýstingur frá kjósendum fer sívaxandi um að horfið verði frá þessu gjafakvótakerfi eins og það er einatt nefnt. Þessi vilji kjósenda kom fram í þjóðaratkvæðagreiðslunni 20. október 2012 á þann hátt að meira en 80% þeirra vilja að ákvæði um þjóðareign á auðlindunum sé fest í stjórnarskrá.
Hvað vilja ríkisstjórnarflokkarnir?
Stefnuskrár stjórnarflokkanna eru afar rýrar um kvótamálin, sé horft til þess sem er að finna á vefsíðum þeirra. Það eina bitastæða, sem fram hefur komið um breytta stefnu úr herbúðum þeirra er frá Jóni Gunnarssyni alþingismanni og formanni atvinnuveganefndar Alþingis. Hann hlýtur því að teljast helsti talsmaður þessara flokka í kvótamálunum enda heyra þau undir nefnd hans. Jón hefur lýst hugmyndum sínum í grein í Morgunblaðinu 4. júlí sl. svo og í viðtali á morgunvakt á RÁS 1 hinn 19. september sl. Hann telur leið sína vera sáttaleið í þessu lykilmáli þjóðarinnar. Þessi leið verður hér eftir nefnd „ríkisstjórnarleiðin“.
Ríkisstjórnarleiðin er í vissulega einföld: Núverandi kvótahafar fái fiskimiðin afhent til langs tíma, væntanlega til eilífðarnóns, gegn því að skila ríkinu broti af þessum verðmætum. Lagt er til að útgerðin skili 5-7% kvótanna til eigendanna, þjóðarinnar, en haldi eftir 93-95% og þá endurgjaldslaust. Þetta gerist í eitt skipti, aðeins í upphafi þurfa útgerðirnar að láta 5-7% aflaheimilda sinna af hendi og síðan ekki söguna meir. Fyrirkomulagið er að vísu fært í flóknari búning; þann að útgerðin haldi kvótunum að fullu en láni ríkinu 5-7% af aflamarki hvers árs sem það geti síðan leigt út til smáútgerðanna. Leigugjaldið, sem ríkið kunni að fá, komi þá í stað veiðigjalds sem útgerðirnar greiða nú. Þar með séu kvótahafarnir kvitt við þjóðina.
Fyrning eða smáskil í eitt skipti
Hver er munurinn á ríkisstjórnarleiðinni og þeirri hugmynd um fyrningu og uppboð sem hefur lengi legið fyrir? Á þessu tvennu er reginmunur eins dregið er fram í meðfylgjandi töflu.
|
Fyrningar- og uppboðsleið |
Ríkisstjórnarleiðin |
| Hvar enda kvótarnir? |
Færast smám saman til baka til eigandans, þjóðarinnar. |
Verða að langmestu leyti (amk. 93%) að ævarandi eign núverandi kvótahafa. |
| Hvert skilar auðlindaarðurinn sér? |
Þegar upp er staðið til þjóðarinnar í þeim mæli sem útgerðin sjálf telur sig ráða við. |
Aðeins 5-7% af arðinum skilar sér til baka. Útgerðin heldur eftir afganginum. |
| Markaðslausn? |
Já, þær aflahlutdeildir sem losna á hverju ári eru boðnar upp. |
Leigukvótarnir, sem útgerðin skilar, ættu að geta farið á markað. En þetta er aðeins brot af verðmætunum. |
| Eru allir jafnréttsettir? |
Já; þegar í byrjun verður enginn greinarmunur á þeim sem kaupa kvóta á uppboðum og hinum sem hafa þá frá fyrri tíð. |
Nei; annars vegar verða það núverandi kvótaeigendur, sem halda amk. 93% kvótanna, en hinir verða leiguliðar. |
| Pólitísk inngrip? |
Það er pólitísk ákvörðun að ákveða fyrningarhlutfallið í upphafi, en eftir það er þarf engin inngrip. |
Viðbúið að skilahlutfallið á aflamarki verði að árlegu pólitísku bitbeini. Sömuleiðis ráðstöfunin á ríkisleigukvótunum. |
| Er leiðin þegar útfærð? |
Fyrningarfyrirkomulagið sjálft er sáraeinfalt. Útfærsla á uppboðunum kallar á vandaðan undirbúning. |
Það er einfalt að afhenda núv. kvótahöfum 93% kvótanna til eilífðarnóns. En eftir situr útfærsla á kvótaleigu ríkisins. |
| Verður kollsteypa? |
Nei; það verður engin kollsteypa. Með hóflegri fyrningu fær útgerðin ríflegan aðlögunartíma. Útgerðarmenn, núverandi og nýir, munu hafa megnið af sínum réttindum tryggð frá einu ári til þess næsta. |
Það ekkert stórmál fyrir útgerðina að skila lítilræðinu 5-7% af kvótunum. Ríkisstjórnarleiðin felur hins vegar í sér kollsteypu eigi hún að vera jafngild fyrningarleiðinni. |
| Er þetta sáttaleið? |
Núvirði alls auðlindaarðsins skiptist nokkuð jafnt á milli þjóðarinnar og útgerðarinnar. Er það ekki ekta málamiðlun, sáttleið? |
Kjósendur verða að dæma um það hvort það felist sátt í því að afhenda einkaaðilum 93% þjóðareignarinnar endurgjaldslaust. |
| Varanleg lausn |
Eftir að kerfið er komið á heldur það sér sjálft við og er því til frambúðar. |
Aðeins varanleg lausn ef þjóðin getur sætt sig hina miklu eftirgjöf. |
Í þingkosningunum 29. október nk. verða kjósendur m.a. að taka afstöðu til hugmynda um farsæla lausn á áratuga deilumáli, um skiptingu þeirra miklu gæða sem felast í nýtingu fiskimiðanna. Fyrningarleiðin er leið til að hafa opna gegnsæja tilhögun á úthlutun veiðiheimilda þar sem allir standa jafnir og þjóðin sér og veit að tímabundin úthlutun fiskveiðiheimildanna er á valdi þjóðarinnar en ekki forréttindi fárra.
Valkostirnir eru vald stjórnmálamanna í bakherbergjum með þeirri óvissu sem því hefur fylgt eða markaðsákvarðanir sem teknar yrðu með útboði fyrir opnum tjöldum með tilboðum frá fyrirtækjum sem gerst þekkja eigin rekstur og vita hvaða upphæðir þeir treysta sér til að bjóða.
Vilja kjósendur þá flokka sem hyggjast festa óbreytt ástand í sessi með varanlegri afhendingu nánast allra aflaheimilda til núverandi útgerðarmanna? Eða vilja þeir að farin sé varfærin málamiðlunarleið sem færi auðæfin til baka til samfélagsins? Þessu verður að svara við kjörborðið.
by Þorkell Helgason | okt 7, 2016 | Á eigin vefsíðu
Þorkell Helgason og Þórður Höskuldsson
Kjör formanns Samfylkingarinnar fór fram dagana 28. maí til 3. júní 2016. Í framboði voru þau Guðmundur Ari Sigurjónsson, Helgi Hjörvar, Magnús Orri Schram og Oddný Harðardóttir.
Við kjörið var beitt aðferð færanlegs atkvæðis (e. STV eða Single Transferable Vote) og var það í fyrsta sinn sem aðferðin var notuð í vali á einstaklingi í opinberu kjöri hér á landi – eftir því sem best er vitað. Samkvæmt aðferðinni var kjósendum gert að velja einn frambjóðanda að aðalvali en síðan gefinn kostur á að raða öðrum, einum eða fleiri, í forgangsröð sem varaval.
Talningin
Ljósi er varpað á uppgjörsaðferðina í meðfylgjandi súluriti. Þar hefur hver frambjóðandi sinn lit.
Fyrsta hrina, sýnir hvernig atkvæði að aðalvali kjósenda skiptist á milli frambjóðenda. Oddný Harðardóttir hlaut 42,1% aðalvalsatkvæða. Þar sem það er ekki hreinn meirihluti mælir talningarreglan fyrir um að sá sem fæst fékk atkvæði, Guðmundur Ari, skuli dæmdur úr leik og atkvæði greidd honum færð til hinna í samræmi við óskir kjósenda að fyrsta varavali. Í annarri hrinu hefur hlutur þeirra þriggja sem eftir eru aukist nokkuð, þó ekki nóg til að neinn þeirra nái hreinum meirihluta. Því verður enn að færa til atkvæði og þá frá þeim frambjóðanda sem nú hefur fæst atkvæði, en það er Helgi Hjörvar. Að því loknu hafa atkvæðin safnast saman á tvo frambjóðendur og úrslitin orðin skýr: Oddný Harðardóttir fær tæp 60% atkvæða en Magnús Orri rúm 40%.
Athyglisvert er hve fá atkvæði fara forgörðum vegna þess að kjósendur hafi ekki tilgreint neitt varaval. Yfir 95% atkvæða skila sér að lokum til tveggja efstu frambjóðendanna.
Niðurstöður
Röð frambjóðendanna breytist ekki við tilfærslu atkvæðanna. Var þessi röðunaraðferð þá óþörf? Svo er ekki. Oddný fékk fékk að vísu flest atkvæði þegar í fyrstu hrinu, að aðalvali kjósenda, en hún náði ekki hreinum meirihluta. Með því að taka tillit til annars (og í örfáum tilvikum þriðja) vals kjósenda má á hinn bóginn með sanni segja að Oddný hafi notið stuðnings 60% kjósenda.
Það er athyglisvert, upp á frekari not þessarar aðferðar, að ekki bar nauðsyn til að krefja kjósendur um að raða öllum frambjóðendum. Í þessu tilviki, þegar þeir voru fjórir, nægir að raða tveimur, að velja annan að aðalvali og hinn til vara.
Prófað var að beita uppgjörsaðferð af öðrum toga, aðferð sem kennd er við Condorcet nokkurn. Þá er röðun kjósenda á frambjóðendum nýtt til samanburðar á sérhverjum tveimur þeirra, og þess freistað að finna þann sem sigrar alla hina í slíkri tvenndarkeppni. Niðurstöðu, sem fæst með því móti, telja margir vera þá mest afgerandi í þessum fræðum. Geta má þess að aðferð af þessu tagi var notuð nýlega í prófkjörum Pírata fyrir komandi þingkosningar. Enn og aftur ber Oddný sigur úr býtum í þvílíku uppgjöri.
Kjör á forseti Íslands fer fram með einföldu meirihlutakjöri; kjósendur fá aðeins einn kross til að tjá val sitt. Æskilegt er að breyta stjórnarskrárákvæðum um forsetakjör þannig að staðfesta megi að kjörinn forseti njóti stuðnings hreins meirihluta. Merking að aðalvali og einu varavali væri einföld og skilvirk aðferð í því skyni.
Ítarlegri greiningu á kjöri formanns Samfylkingarinnar 2016 má finna hér: greining-a-kjori-formanns-samfylkingarinnar-2016.
by Þorkell Helgason | okt 5, 2016 | Á eigin vefsíðu
[Þessi pistill okkar Bolla Héðinssonar birtirst í Fréttablaðinu 28. september 2016.]
Tilhögun á veiðigjaldi því sem útgerðinni ber að greiða til samfélagsins fyrir afnot af fiskistofnunum, sameign þjóðarinnar, er eitt þeirra meginmála sem kosið verður um í komandi þingkosningum. Stjórnkerfið sjálft, aflamarkskerfið, hefur reynst vel til að ná þeim markmiðum að tryggja sjálfbæra nýtingu fiskistofnanna og ná fram rekstrarlegri hagkvæmni. Samt er enn deilt. Ástæðan er sú að það eru a.m.k. tvö önnur meginmarkmið sem ekki hafa verið virt: Að allir hafi sem jöfnust tækifæri til þátttöku í fiskveiðunum og – umfram allt – að auðlindaarðurinn af nýtingu fiskimiðanna, þjóðareignarinnar, skili sér beint til samfélagsins.
Sú breyting sem kallað er eftir þarf ekki og á ekki að valda kollsteypum eins og sumir óttast og aðrir hræða með. Farsæl leið þarf að uppfylla eftirtalin skilyrði:
- Breytingar hafi eðlilegan aðdraganda.
- Nýtt fyrirkomulag feli í sér vissa festu bæði fyrir sjávarútveginn og þjóðina.
- Með breyttu kerfi sé stuðlað að auknu aðgengi fyrir nýliða.
- Fullt gegnsæi í ráðstöfun aflaheimilda.
- Auðlindaarðurinn skili sér til þjóðarinnar.
Útboð stuðla að sátt
Lengi, en þó ekki síst nú undanfarið, hafa margir bent á leið sem nær þessum markmiðum ef vel er að verki staðið. Hér skal þess freistað að draga saman meginatriði slíkrar málamiðlunarleiðar:
- Hægfara innköllun á núverandi aflahlutdeildum með hlutfallslegri skerðingu þeirra ár hvert. Skerðingarhlutfallið yrði pólitísk málamiðlun, en gæti t.d. verið á bilinu 10% til 20%. Það merkir að 80-90% eru kvaðalaust til ráðstöfunar frá fyrra ári til þess næsta. Núverandi handhafar kvótanna fá því rúma aðlögun. Sýna má fram á að þeir halda stórum hluta af núvirði alls auðlindaarðsins. Sú eftirgjöf er hluti málmiðlunarinnar.
- Uppboð á þeim kvótum sem þannig losna á hverju ári. Uppboðin þjóna tvíþættum tilgangi: Þeim að veita nýliðum aðgengi og að skila eðlilegum arði til eigandans, þjóðarinnar. Einfaldast er að hinar uppboðnu aflahlutdeildir lúti sömu skilyrðum og þær innkölluðu, þær skerðist með sama hætti. Við það skapast einsleitni í kerfinu, sem leiðir til festu og stöðugleika.
- Komið í veg fyrir samþjöppun kvóta og byggðaröskun. Þetta má gera með ýmsu móti, jafnvel að skerpa á þeim ákvæðum sem nú gilda og hafa ekki reynst sem skyldi.
Útfærslan sjálf getur verið með ýmsu móti. Sem dæmi má nefna:
- Jaðarverð í uppboðunum. Gagnrýnt hefur verið að smáútgerðir kynnu að fara sér að voða með of háum tilboðum. Við þessu má sjá með því að verðið fyrir alla kvóta sem seldir eru á hverju uppboði sé jafnt því lægsta verði sem tekið er. (Færeyingar kalla þetta „lokuð“ uppboð sem hefur illu heilli verið misskilið hér því það er alls ekki lokað og allar færeyskar útgerðir hafa fengið að taka þátt í þeim útboðum sem þær kjósa.)
- Kvótar utan uppboða handa trilluköllum. Sagt er að þeir geti ekki staðið í því að taka þátt í uppboðum (enda þótt þeir séu seigir á fiskmörkuðum). Við þessu má sjá með því að taka frá vissan hluta sem þeir gætu keypt utan uppboða á markaðsverði.
- Festa með samningum. Allt fyrirkomulagið má, ef þurfa þykir, njörva niður í formi samninga milli stjórnvalda og þeirra sem hafa kvótana nú svo og þeirra sem kunna að afla þeirra á uppboðum.
Sú leið málamiðlunar, sem hér er reifuð, uppfyllir fyrrgreind markmið um aðgengi nýliða og skil á arði til þjóðarinnar. Allir sitja við sama borð og fullt gagnsæi er tryggt. Hún felur ekki í sér neina kollsteypu heldur hægfara umskipti. Þá tekur hún þann kaleik frá stjórnmálamönnum að þurfa árlega að karpa um upphæð veiðigjalda. Útgerðin ákveður auðlindagreiðslurnar í reynd sjálf þegar hún tekur þátt í útboði veiðiheimildanna.
Kjósendur krefjist skýrra svara
Vitaskuld er aðferðin ekki gallalaus fremur en önnur mannanna verk. Verra er að hún hefur verið misskilin – viljandi eða óviljandi. Nefna má að gefið hefur verið í skyn að með fyrningum á kvótum sé verið að leggja sjávarútveginn niður skref fyrir skref, um 10-20% á ári þar til allt er í rúst. Svo er vitaskuld ekki. Allir kvótar munu ganga út og veiðar halda áfram ótrauðar þótt breytingar kunni að verða á því hverjir stunda atvinnuveginn, allt eins og gerist í öðrum atvinnugreinum.
Meira en 80% þjóðarinnar vill að ákvæði um þjóðareign á auðlindunum sé fest í stjórnarskrá, eins og fram kom í þjóðaratkvæðagreiðslunni 20. október 2012. Vitaskuld er þá ekki aðeins verið að tala um fagurgala til nota í hátíðarræðum heldur bitastæð ákvæði sem veiti þjóðinni í reynd eigendavald og þar með eðlilegt endurgjald. Í orði kveðnu virðast stjórnmálaflokkarnir allir þessa sama sinnis, en segjast sumir hverjir efast um leiðirnar. Af þeim flokkum sem munu bjóða fram í komandi kosningum verður að ætla að hið minnsta Björt framtíð, Píratar, Samfylkingin, Viðreisn og Vinstri-grænir, vilji að farin verði leið í anda þeirrar sem hér er reifuð. Vonandi bætast fleiri flokkar í hópinn. Krefjast verður skýrra svara svo að kjósendur kaupi ekki köttinn í sekknum við kjörborðið 29. október 2016.
by Þorkell Helgason | sep 22, 2016 | Á eigin vefsíðu
Á fundi sem Samfylkingin stóð fyrir 8. september 2016 í Sjóminjasafninu í Reykjavík var fjallað um kvótauppboð. Sjúrður Skaale, færeyskur þingmaður á danska þinginu, skýrði frá reynslu Færeyinga af kvótauppboðum og hvert þeir stefndu í þeim efnum. Ég fór yfir tillögur okkar Jóns Steinssonar um fyrningarleiðina. Þetta var byggt á skýrslu sem við sömdum fyrir starfshóp um endurskoðun á lögum um fiskveiðistjórnun í ágúst 2010 – en dagaði uppi og einatt. Hér eru glærur þær sem ég notaði á fundinum: thhmalamidlun-i-kvotamalum
by Þorkell Helgason | jún 18, 2016 | Á eigin vefsíðu
[Eftirfarandi grein birtist á vefmiðlinum visir.is 2. júní 2016.]
Segjum að þrír bjóði sig fram til forsetakjörs. Nefnum þá A, B og C. Kjósandi nokkur er hrifnastur af C, en tekur þó mark á skoðanakönnunum sem segja að slagurinn standi á milli A og B. Hvað á hann að gera? Velja C og kasta atkvæði sínu hugsanlega á glæ? Eða velja annan hinna tveggja, þótt þeir séu honum ekki efstir í huga?
Ef farið hefði verið að tillögum Stjórnlagaráðs um fyrirkomulag forsetakjörs væri valið auðvelt fyrir vesalings kjósandann. Hann merkti við sinn mann, C, sem aðalval og við B til vara enda sé hann þó mun skárri kostur en A. Rætist spáin og fái C minnst fylgi flyst atkvæði kjósandans yfir á B, allt að hans ósk. Atkvæði hans fer ekki í glatkistuna.
Stjórnlagaráð lagði líka til að kjósendur fengju stóraukið vald til að velja sér frambjóðendur af lista (jafnvel fleiri en einum) og þyrftu ekki að láta sér nægja að krossa við pakkalausnir flokkanna.
Steypa Fréttablaðsins
Í dálki Fréttablaðsins þann 26. maí s.l., þeim sem ber heitið „Frá degi til dags“, er það talin undarleg barátta „í þágu lýðræðisins“ að vilja báðar ofangreindar breytingar á fyrirkomulagi kosninga. (Að vísu miðar þá blaðið við tvær kosningahrinur í forsetakjöri en ekki þá forgangsaðferð að sama marki, sem reifuð er að ofan og er af mörgum talin betri.) Blaðið segir það „áhugavert sniðmengi fólks“ sem beri þessar tvær umbætur fyrir brjósti. [Sjá https://timarit.is/files/41369329 ]
Nú vill svo til að nær 80% þeirra, sem afstöðu tóku í þjóðaratkvæðagreiðslunni 2012 um nýmæli í stjórnarskrá, lýstu stuðningi við aukið vægi persónukjörs. Jafnframt vildu tveir þriðjuhlutar kjósenda byggja nýja stjórnarskrá á tillögum Stjórnlagaráðs þar sem m.a. er lögð til sú breyting á fyrirkomulagi forsetakjörs sem lýst er að ofan. Þetta „sniðmengi fólks“ sem virðist vera með vafasamar skoðanir á lýðræðinu er þá býsna stórt.
Í leiðaragrein blaðsins hinn 19. maí s.l. segir undir fyrirsögninni „Steypa leiðrétt“ að „stundum er borin á borð slík vitleysa í opinberri umræðu að manni fallast hreinlega hendur“. Er ekki umfjöllunin í dálkinum umrædda um meinta mótsögn þess að auka valfrelsi kjósenda í forsetakjöri sem og í þingkosningum „steypa“ af þessu tagi? Eða á þetta að vera (aula)fyndni?
