Til hvers er forsetinn?

by | feb 25, 2011 | Á eigin vefsíðu, Greinar

[Birt í Fréttatímanum 25. febrúar 2011]

Eftir þriðju synjun forseta Íslands á staðfestingu á lögum frá Alþingi er tilvist og hlutverk embættisins í brennidepli. Stjórnarskráin frá 1944 er ótraust heimild um verksvið forseta í ljósi þeirrar túlkunar sem núverandi forseti hefur haft á hlutverki sínu. Það er reyndar engin furða þar sem orðanna hljóðan í stjórnarskránni segir eitt en svokallaðir lögspekingar annað. Þótt stjórnarskránni væri ekki breytt að öðru leyti en því að gera ákvæðin um forsetann skiljanleg venjulegu fólki væri það mikilsverð betrumbót. Eftir að núverandi forseti hefur varpað mörgum af hefðunum um embættið fyrir róða þarf þó að fjalla um hlutverk og vald forsetans frá grunni.

Hættulegt forsetaræði
Fyrsta spurningin er hvort við viljum áfram þingræði, þ.e. að framkvæmdarvaldið sitji í skjóli Alþingis. Sömuleiðis hvort löggjafarvaldið eigi næsta óskorað að vera hjá Alþingi. Þetta eru spurningar um það hvort við viljum í meginatriðum búa við fulltrúalýðræði, að við kjósum okkur fulltrúa, þingmenn, til að fara með öll meginmál okkar. Ég hef á öðrum vettvangi svarað þessum spurningum játandi. Ég tel forsetaræði í hvaða mynd sem er í senn óhentugt og hættulegt smáþjóð.

Hví segi ég óhentugt? Ef við tækjum upp forsetaræði, þ.e. fullan aðskilnað þings og framkvæmdarvalds, væri það að óbreyttu ójafn leikur. Þjóðkjörinn forseti eða forsætisráðherra hefði allt stjórnarráðið undir sér og væri því með ótvírætt forskot á þingið um þekkingu og sérfræðingalið. Þingið myndi skjótt bregðast við. Hugboð mitt er að Alþingi kæmi sér upp umtalsverðu sérfræðingaliði til að eiga í fullu tré við framkvæmdarvaldið. Grófir reikningar benda til 2-3 milljarða kr. kostnaðarauka á ári. Höfum við efni á því?

En hví er það hættulegt? Þjóðkjörinn æðsti maður framkvæmdarvaldsins gæti orðið mjög valdamikill. Allt vald spillir. Höfum við ekki séð dæmi um það? Það yrði þá að minnsta kosti að búa þannig um hnútana að enginn gæti verið í slíkri aðstöðu nema mjög takmarkaðan tíma. Hitt er ekki síður alvarlegt að þing og stjórn gætu eldað grátt silfur saman þannig að erfitt yrði að leiða brýn mál til lykta. Við höfum fundið smjörþefinn af slíkum deilum. Þetta er ekki það sem okkur fýsir einmitt um þessar mundir.

Eigum við þá að láta forsetaembættið veg allrar veraldar? Munum ætíð að við búum í kotríki. Við verðum ávallt að gæta hagsýni og hafa okkar fyrirkomulag einfaldara en grannríkjanna. Vera má að við þurfum forseta sem sameiningartákn – en þá verður að fara varlega með embættið.

Umboðsmaður fólksins
Ef við viljum halda forsetaembættinu ætti að finna því raunhæf verkefni svo sem til styrktar nauðsynlegu aðhaldi að stjórnvöldum og Alþingi. Er ekki málskotsréttur forsetans, 26. gr. stjórnarskrárinnar, einmitt dæmi um slíkt aðhaldsvald? Jú, en eins og mál hafa nú þróast er bersýnilegt að þar skortir allar leikreglur. Þing og þjóð mega ekki vera í fullkominni óvissu um afdrif stórra mála þar til véfréttin á Bessastöðum hefur talað. Ég er fylgjandi því að forsetinn hafi neyðarhemil, svo sem til að stöðva framgang laga sem kunna að brjóta í bága við stjórnarskrá. Ferlið verður þó að vera gegnsætt, til dæmis þannig að forsetinn afli sér fyrst umsagnar Hæstaréttar sem væri þá í hlutverki stjórnlagadómstóls.

Á ólgutímum er kallað á aukið eftirlit með framkvæmdarvaldinu. Nú eru allmörg embætti og stofnanir sem hafa það hlutverk að veita slíkt aðhald og gefa viðvaranir af ýmsum toga. Hvernig væri að setja ramma utan um þetta aðhalds-, úrskurðar- og eftirlitsvald og tryggja enn betur að það sé hlutlaust og standi utan við hið þrískipta ríkisvald? Að úr þessu verði eins konar umboðsmaður fólksins? Forseti lýðveldisins gæti verið yfirboðari þessa aðhaldsvalds í þeim skilningi að hann skipi yfirmenn þessa óháða valds. Forsetinn er þjóðkjörinn og hefði því gott umboð til slíkrar forystu.

Stjórnlagaþingið, þegar því tekst að hefja störf, hefur verk að vinna, ekki síst það að koma með úrbætur á stöðu og hlutverki forsetans. Það kann að reynast brýnt að koma slíkum umbótum á áður en forseti verður kosinn á næsta ári.

Lærdómur af örlögum stjórnlagaþingskosningar

by | feb 18, 2011 | Á eigin vefsíðu, Greinar

[Þessi pistill birtist í Fréttatímanum 18. febrúar 2011]

Meginlærdómurinn er sá að enn á ný sjáum við hvað við erum fá og smá. Sumir segja að við bætum fámennið upp með sérstökum dugnaði og gáfum auk þessa íslenska séreinkennis að láta hlutina „reddast“. Þetta er 2007-hugsun, svo notað sé nútímamál. Það má ekki vera okkar haldreipi lengur að treysta á að hlutirnir bjargist einhvern veginn. Við verðum að vera raunsæ, taka tillit til smæðarinnar, leita einfaldra lausna og róa óhikað á erlend mið eftir fyrirmyndum, svo að fá hollráð séu nefnd. Umfram allt verðum við að nýta vel það takmarkaða mannvit sem við höfum úr að moða.

Hvað hefur þetta með kosningu til stjórnlagaþings að gera? Jú, við reistum okkur ef til vill hurðarás um öxl. Eftir rúmlega árs málþóf ákvað Alþingi skyndilega á miðju síðastliðnu sumri að efna til kosningar til stjórnlagaþings aðeins nokkrum mánuðum síðar, sem endaði með því að Hæstiréttur úrskurðaði kosninguna ógilda. Ég er ósáttur við margt í úrskurði Hæstaréttar og hef í fyrri greinum mínum bent á rökleysur, en um leið á það hvernig rétturinn hefði getað farið meðalhófsleið jafnframt því sem hann hefði vísað veginn til umbóta í framkvæmd kosninga. Engu að síður verður að sætta sig við ákvörðun Hæstaréttar og láta hana verða okkur tilefni til að haga framkvæmd kosninga í senn með vönduðum en líka sem einföldustum hætti. Því miður veitir úrskurður Hæstaréttar fáa vegvísa þar sem rétturinn rökstyður ákvörðun sína lítt og frávísun endurupptökubeiðnarinnar á engan hátt.

Almennar kosningar, einkum um einstök málefni, verða efalaust tíðari hér eftir en hingað til. Krafan um virkt lýðræði kallar á það. Nú eru í gildi ein fimm lög um slíkar kosningar, hver með sínum hætti. Þetta er of flókið fyrir okkar kotríki. Sameina ætti þessa lagabálka í einn þar sem kveðið væri á um öll sameiginleg framkvæmdaratriði. Þá verður ekki það klúður að vísað sé þvers og kruss milli laga með tilheyrandi mistökum og mistúlkunum, eins og reyndi á fyrir Hæstarétti. Þessi almennu lög verða að vera nútímaleg með það að markmiði að gera kosningar ódýrar í framkvæmd um leið og lýðræðið er í heiðri haft og kosningaleyndar gætt sem frekast er kostur. Það er ótækt að framkvæmd kosninga skuli kosta 200-300 milljónir króna. Við hljótum t.d. að geta sætt okkur við einföld kjörklefaskilrúm eða plastkjörkassa eins og aðrar lýðræðisþjóðir, ef það sparar fé. Stóri sparnaðurinn er hins vegar fólginn í einfaldaðri og samræmdri yfirstjórn en ekki síst í rafrænum aðferðum. Vitaskuld á kjörskrá að vera rafræn þannig að kjósa megi á hvaða kjörstað sem er. Taka þarf af skarið með heimild til rafænnar úrvinnslu kjörseðla og stefna að beinum rafrænum kosningum.

Við verðum að tryggja framkvæmd lýðræðisins á þann hátt sem hentar smáþjóð. Hér er verk að vinna.

Stjórnlagaþingið í Morgunblaðinu

by | feb 17, 2011 | Á eigin vefsíðu, Greinar

[Þessi pistill birtist á mbl.is 17. febrúar 2011 og í styttri gerð á 22. síðu Morgunblaðsins sama dag. Því miður hafa skáletur og gæsalappir utan um tilvitnanir farist fyrir hjá Mogganum. Lesið því heldur grein þessa hér.]

Hvers vegna verður orðræða um þjóðmál á Íslandi svo oft að skætingi eða aulafyndi um leið og gert er lítið úr þeim sem eru annarrar skoðunar, þeir gerðir tortryggilegir í hvívetna eða þeim jafnvel gerðar upp illar hvatir? Hvers vegna er lítt hirt um staðreyndir heldur kastað fram fullyrðingum án rökstuðnings, einatt án þess að minnsta tilraun sé gerð til að grafast fyrir um sannleiksgildi þeirra?

Í dagbók sem Matthías Johannessen hefur birt á vefsíðu sinni segir skáldið frá því að 18. maí 1998 hafi hann snætt hádegisverð með Davíð Oddssyni, þáv. forsætisráðherra, og þriðja manni þar sem borið hafi á góma skrif tveggja blaða sem einkennist af allskyns illgirni sem komið sé fyrir í litlum klausum, eins og Matthías skrifar, og segir síðan að Davíð [sé] sama sinnis og ég um þetta efni; að fólk vilji ekki kaupa illgirni. Þessi orð eiga ekki síður við nú en þá.

Dylgjur

Undanfarið hefur a.m.k. í þrígang verið dylgjað um undirritaðan í Morgunblaðinu í sambandi við stjórnlagaþingið og kosninguna til þess. Ég hef hummað þetta fram af mér og hugsað sem svo að dylgjur afhjúpi sig sjálfar. Ástæða þess að ég svara þessu núna er því fremur til að nota tækifærið til að koma á framfæri nokkrum réttum upplýsingum um viðfangsefnið, kosninguna til stjórnlagaþingsins og aðkomu mína að því máli öllu.

Þau skrif sem ég ætla að bregðast við eru annars vegar frá ónafngreindum höfundi tveggja Reykjavíkurbréfa og hins vegar frá fyrrverandi ráðherra, Guðna Ágústssyni.

  1. Á s.l. aðfangadag jóla fékk ég og félagi minn þessa sendingu í Reykjavíkurbréfi: [T]il þess að kjósa til slíkrar ráðstefnu [stjórnlagaþingsins] skyldi nota kosningaaðferðir sem ekki nokkrir menn skildu nema þá helst þeir tveir sem sömdu kerfið og höfðu síðan geð í sér og siðferðisstyrk til að bjóða sig fram. Þessir tveir óþurftarmenn er ekki nafngreindir, en við erum aðeins tveir sem falla að lýsingunni, ég og Pawel Bartoszek.
  2. Eftir að Hæstiréttur felldi hinn alkunna úrskurð um ógildingu kosningarinnar var langur bálkur í Reykjavíkurbréfi 30. janúar. Honum lýkur með þessu: Aðeins þrír menn í heiminum skilja regluna. Einn er indverskur prófessor, sem lést fyrir fáeinum misserum. Annar missti vitið við vinnslu málsins og er nú talinn reika um í regnskógum Suður-Ameríku. Sá þriðji er vanhæfur til að fjalla um það, því hann skellti sér í framboð til stjórnlagaþings eftir að hann var búinn að fá stjórnmálamenn sem botnuðu ekki neitt í neinu til að lögfesta regluna. Pawel virðist nú sloppinn en ég sit uppi með það að hafa afvegaleitt stjórnmálamennina.
  3. Guðni Ágútsson skrifar í blaðið 3. febrúar: Þegar tæknimeistararnir höfðu komið andanum eða reiknireglunum í heilann á róbótanum sem taldi atkvæðin á dularfullan hátt, brugðu þeir á það undarlega ráð að fara sjálfir í framboð, menn sem bjuggu yfir miklu leyndarmáli. Hugsunin er sú sama og hjá ritstjóranum nafnlausa en nú er gengið sínu lengra, ekki aðeins vandlæting yfir framboði mínu heldur beinlínis verið að væna mig (og Pawel?) um e.k. „innherjasvik“ að hætti útrásarvíkinga. Ætli slíkt sé ekki athæfi sem varði við margra ára tugthús?
  4. Enda þótt það snerti ekki sjálfan mig get ég ekki stillt mig um að vitna áfram í orð Guðna: Ennfremur virðast varaþingmenn hafa brotið lögin, fóru í framboð og tveir þeirra náðu kjöri. Það lét yfirkjörstjórnin átölulaust. Það átti að standa þó lögin hafi harðbannað svoleiðis fólk, svo ekki sé talað um alþingismenn. Jafnframt heyrði ég talað um að aðstaða frambjóðenda hefði verið mjög misjöfn, einhverjir þeirra hefðu sent tölvupósta í þúsundavís, þess vegna á kostnað almennings, aðrir höfðu yfir engu fé að ráða. Mér er sagt að sigurvegari kosninganna hafi hlotið 3% atkvæða og að 14 stjórnlagaþingmenn hefðu alls ekki náð kosningu. Þessar aðdróttanir eru rangar, enda byggðar á Gróu á Leiti samanber hina merku heimild „mér er sagt“. En báðar þær talnafullyrðingar sem settar eru fram í síðustu setningunni eru kolrangar. Sá sem fékk flest atkvæði í kosningunni, og það að fyrsta vali, fékk nær þrefallt meira fylgi en Gróa sagði Guðna, eða tæp 9%, og fullyrðingin um að 14 stjórnlagaþingmenn hefðu alls ekki náð kosningu hefur margoft verið rekin ofan í Gróu.

Svör

Hverju er til að svara og þá með það í huga að upplýsa?

  1. Er kosningaraðferðin, hin svokallaða STV-aðferð, íslensk uppfinning? Höfundur Reykjavíkurbréfanna telur uppfinningarmanninn hafa verið undirritaðan. (Sama segir Jónas Kristjánsson, fyrrv. ritstjóri, í mörgum bloggpistlum sínum en það væri að æra óstöðugan að eltast við þau skrif öll.) Hið rétta er að höfundar aðferðarinnar voru tveir, Englendingurinn Thomas Hare og Daninn Carl Andræ, báðir uppi á 19. öld. STV-aðferðinni er beitt víða um lönd og er til í ýmsum gerðum en sú útfærslan sem notuð var hér er skosk, ekki íslensk. Írar hafa einna mesta reynslu af aðferðinni en þar hefur hún verið notuð í öllum kosningum í ein 90 ár. Á Bretlandi var stofnað félag árið 1884, Electoral Reform Society, til að berjast fyrir því að STV-aðferðin verði tekin upp í almennum kosningum þar í landi. Félagið hefur nú unnið þann áfangasigur að breska ríkisstjórnin ætlar að leggja það í þjóðaratkvæði að horfið verði frá meirihlutakosningum og tekið upp afbrigði STV-aðferðarinnar í þingkosningum þar í landi.
  2. Hvers vegna varð kosningaraðferðin, STV-aðferðin, fyrir valinu hér? Höfundur seinna Reykjavíkurbréfsins telur að ég hafi vélað stjórnmálamenn sem botnuðu ekki neitt í neinu til að lögfesta regluna. Málavextir eru hins vegar þeir að ég var fenginn til þess á árinu 2009, ásamt fleirum, að semja frumvörp um innleiðingu persónukjörs í alþingis- og sveitarstjórnarkosningum. Margar leiðir voru reifaðar, m.a. STV-aðferðin. Ríkisstjórnin valdi hana og tel ég það hafa verið gott val. Frumvarpið um stjórnlagaþing var seinna á ferðinni og þá þótti sjálfsagt að viðhafa sömu aðferð við kosningu til þess, þó ekki væri nema til þess að rugla ekki kjósendur í ríminu mörgum ólíkum reglum. Fróðlegt er að STV-aðferðinni var einna fyrst hampað hér á landi af foringjum ungliðahreyfinga „lýðræðisflokkanna“ eins og þeir voru kallaðir þá. Þetta var árið 1976 og þeir sem voru í forsvari heita Finnur Torfi Stefánsson, Jón Sigurðsson og Jón Steinar Gunnlaugsson og hafa allir orðið þjóðþekktir menn. Sá síðast nefndi skrifaði ítarlega tímaritsgrein um aðferðina. Hann hefur heldur betur komið við sögu umrædds máls nú. Það má því rekja a.m.k. aldarfjórðung til baka að stjórnmálamönnum sé bent á þessa ágætu persónukjörsaðferð.
  3. Framboð mitt. Bæði ritstjórinn og Guðni lýsa vanþóknun sinni á því að ég hafi brug[ið] á það undarlega ráð að fara sjálf[ur] í framboð. Ég hef haft þann starfa um áratugaskeið að stýra opinberum stofnunum og jafnframt verið ráðgjafi stjórnvalda um margvíslega mál, ekki síst kosningamál. Ég taldi mig því hafa mikla reynslu af því hvernig stjórnkerfið virkar í reynd og búa yfir sérþekkingu um kosningafræði, allt sem gagnast mætti við endurgerð stjórnarskrár. Þeirri hugmynd laust því niður hjá mér að bjóða mig fram. Ég hugleiddi ítarlega hvort ég væri of nákominn viðfangsefninu til að geta farið í framboð og fór því í gegnum alla aðkomu mína að málinu en hnaut ekki um neitt sem gæti valdið hugsanlegum hagsmunaárekstri eða að ég hefði komið þannig að undirbúningi málsins að það hefði vanhæfi í för með sér. Ég ákvað því að liggja ekki á liði mínu og bjóða mig fram. Um leið og sú ákvörðun lá fyrir hætti ég ráðgjöf við stjórnvöld og fór í leyfi frá hlutastarfi mínu þar að lútandi. Fyrir þessu gerði ég grein á vefsíðu minni þegar ég bauð mig fram, sjá https://thorkellhelgason.is/?p=192.
  4. Leyndarmálið mikla. Guðni telur mig hafa búið yfir leyndarmáli eftir að hafa komið andanum í heilann á róbótanum (sem er orð sem var upphaflega notað um tölvur). Svona aðdróttanir eru grafalvarlegar. Vitaskuld kom ég hvergi nærri talningartölvunum eða forritun þeirra. Það var allt í höndum óháðra aðila, mestmegnis erlendra. Að öðru leyti er svona aulafyndni ekki svaraverð. En aðdróttanirnar kynnu að varða við meiðyrðalöggjöf. Það verður þó látið liggja á milli hluta en ég get bent á verðlaunaða menningarstarfsemi í fyrrum kjördæmi ráðherrans sem hann mætti styrkja til að sýna iðrun og yfirbót.

Niðurlag

Margt fleira mætti upplýsa um hina merkilegu kosningu til stjórnlagaþings sem heppnaðist vonum framar sem slík – og læt ég þá liggja á milli hluta þá þætti framkvæmdarinnar sem Hæstiréttur telur hafa verið með annmörkum. Þeim sem vilja vita meira um kosninguna bendi ég á vefsíðugrein mína um málið, sjá https://thorkellhelgason.is/?p=715.

Mikið væri ánægjulegra að búa á Íslandi ef hér væri upplýst og rökvís umræða um vanda okkar og viðfangsefni, þar sem hlustað væri á aðra án þess að gera lítið úr þeim, þar sem aulafyndi væri ekki notuð til að ná athygli. Ég er þess fullviss að sá góði hópur sem var kjörinn var til setu á stjórnlagaþingi 27. nóvember s.l. færi aðrar og uppbyggilegri umræðuleiðir en þær sem tíðkast hafa fengi hann til þess tækifæri.

 

Gullið tækifæri Hæstaréttar til Salómonsdóms

by | feb 11, 2011 | Á eigin vefsíðu, Greinar

[Birt í Fréttatímanum 11. febrúar 2011.]

Fyrir viku velti ég vöngum hér í blaðinu [Fréttatímanum] yfir þeirri ákvörðun Hæstaréttar að úrskurða kosningu til stjórnlagaþings ógilda. Síðan hefur talsvert vatn runnið til sjávar: Umræður hafa verið um skarpa greiningu Reynis Axelssonar á ákvörðun réttarins, skipuð hefur verið þingmannanefnd um viðbrögð við ákvörðuninni og nú síðast lögð fram beiðni til Hæstaréttar um endurupptöku málsins. Í beiðninni er farið fram á að ógildingin verði dregin til baka í ljósi nýrra upplýsinga. Í varakröfu er mælst til þess að rétturinn krefjist endurtalningar kjörseðla eftir að öll auðkenni á þeim hafi dyggilega verið fjarlægð, að talningin verði opin og skipaðir verði eftirlitsmenn til að gæta hagsmuna frambjóðenda. Nýr úrskurður í þessa veru er sá Salómonsdómur sem ég auglýsti eftir í grein minni fyrir viku.

Með endurtalningu af þessum toga væri þeim tveimur annmörkum á kosningunni rutt úr vegi sem Hæstiréttur taldi „verulega“. Hæstiréttur telur annars vegar að auðkenni á seðlunum hafi boðið hættunni heim en tekur sjálfur fram að það byggist á því að talningin hefði átt að fara fram fyrir opnum tjöldum. Hins vegar telur rétturinn einmitt það vera verulegan annmarka að talningin fór ekki fram með þeim hætti. Þar með er Hæstiréttur að segja að „glæpurinn“ hafi ekki enn verið drýgður, að kosningaleyndin, sem vitaskuld er öllum verðmæt, sé enn ekki rofin. Ábendingin sem fram kemur í endurupptökubeiðninni er um það hvernig slá megi tvær flugur í einu höggi, tryggja leyndina en telja samt fyrir opnum tjöldum. Þessi hugmynd hafði ekki komið upp í meðförum málsins, né heldur á opinberum vettvangi eftir því sem best er vitað. Hæstiréttur er því engan veginn að draga úr vörn sinni fyrir leynilegum kosningum og opinni talningu, leysi hann úr þessum tveimur verulegu annmörkum með þessum nýja hætti.

Væri þá öllum áhyggjum Hæstaréttar af annmörkum á kosningunni rutt úr vegi? Nei. Eftir sitja þeir þrír annmarkar sem hann taldi ekki til hinna verulegu, þ.e. um gerð kjörklefa, um ósamanbrotna seðla og um gerð kjörkassa. Hér eru vissulega álitamál. Rétturinn virðist, a.m.k. í tveimur fyrri atriðunum, taka stíft mið af orðanna hljóðan í lögum um kosningar til Alþingis enda þótt lög um stjórnlagaþing segi aðeins að miða skuli við þau „eftir því sem við á“. Um kassana hefur rétturinn þó þær eðlilegu áhyggjur að þeir hafi ekki verið nógu traustir. Rétturinn gæti gengið úr skugga um þetta atriði, m.a. fengið á hreint hversu vel kassarnir voru vaktaðir. Sagt er að þeir hafi aldrei vikið úr augsýn eftirlitsmanna milli þess sem þeir voru rammlæstir inni. Þessi atriði verður Hæstiréttur vitaskuld að meta á ný að lokinni rannsókn sinni en þá með það í huga að fyrirkomulag eins og hér var viðhaft tíðkast úti um allan heim.

Í frægum dómi Hæstaréttar um eignarrétt á Landmannaafrétti frá árinu 1981 kallaði dómurinn eftir lagasetningu, eftir því sem síðar varð að þjóðlendulögum. Hæstiréttur gæti farið eins að nú enda þótt hann komi nú fram sem stjórnvald. Hann gæti átalið það sem dómurunum þykir á bjáta í framkvæmd kosninga og bent á óljós og sundurlaus lagákvæði. Hann gæti kallað eftir því sem brýn nauðsyn er á, sem er almenn og heilsteypt löggjöf um framkvæmd allra kosninga. Þetta er ekki síst nauðsynlegt í ljósi þess að kosningum af ýmsum toga hefur og mun fara fjölgandi með aukinni lýðræðiskröfu.

Það er aftur á móti dýru verði keypt að ógilda heila þjóðarkosningu til að koma þessum réttmætu skilaboðum á framfæri.

Enginn Salómonsdómur

by | feb 11, 2011 | Á eigin vefsíðu, Greinar

Ákvörðun Hæstaréttar um ógildingu kosningar til stjórnlagaþings vekur blendnar tilfinningar. Þeim mun betur sem ég fer yfir ákvörðun réttarins því vafasamari finnst mér niðurstaðan. Um þessar efasemdir hef ég ritað á vefsíðu mína thorkellhelgason.is.

Hið jákvæða er að það skuli vera dómstóll sem kveður á um réttmæti kosninga. Þessu er ekki þannig farið um kosningar til Alþingis. Þar liggur hið endanlega ákvörðunarvald um gildi kosninganna hjá þinginu sjálfu, sbr. 46. gr. stjórnarskrárinnar. Þetta er meðal þess sem ég vil fá breytt, fái ég lagt á ráðin. Hefði þótt eðlilegt að við, þingfulltrúarnir 25, hefðum dæmt í eigin „sök“, fellt úrskurð um það hvort kjörbréf okkar væru gild? Varla.

Mistök við alþingiskosningar 2003

Við alþingskosningarnar 2003 reyndi í fyrsta sinn á skiptingu Reykjavíkur í tvö kjördæmi. Sem kunnugt er fylgja mörkin í fyrstu Hringbraut og Miklubraut. Kontóristar borgarinnar höfðu flaskað á því að Framnesvegur sker Hrinbrautina og eru nokkur hús sunnan hennar. Þeir höfðu sett allan Framnesveginn í norðurkjördæmið. Nokkrir kjósendur höfðu kosið í röngu kjördæmi. Var kosningin þá ógild? Kjósendur gátu að vísu kosið sömu flokka í báðum kjördæmum en ekki sömu frambjóðendur. Það var til dæmis brotið þannig á þessum kjósendum að þeir fengu ekki að strika út þá frambjóðendur sem þeir höfðu hugsanlega ætlað sér að gera. Ef til vill beindu þeir spjótum sínum að frambjóðendum í röngu kjördæmi, en mikið var um útstrikanir í norðurkjördæminu. Hvað gerði Alþingi? Ógiltu þingmenn eigin kosningu vegna þessara mistaka? Nei, þeir fóru að mínu mati skynsömu leiðina. Prófað var á alla kanta að gera þessum villuráfandi kjósendum upp skoðanir um það hvaða flokka þeir hefðu hugsanlega kosið og aðgætt hvort skipan þingsins gæti breyst af þeim sökum. Svo reyndist ekki vera og þar með staðfestu þingmenn öll eigin kjörbréf. Þingmenn gerðu sér ekki rellu út af því að kosningaúrslit í þessum tveimur kjördæmum voru röng sem nam tugum atkvæða í hvoru þeirra. Hefði Hæstiréttur farið eins að?

Pólitísk ábyrgð Hæstaréttar

Kom mér ályktun Hæstaréttar á óvart? Já. Til að skýra það svar vil ég nefna frægt dæmi um mat á gildi ríkiskosninga.
Árið 2007 dæmdi stjórnlagadómstóll Þýskalands þau kosningalög, sem beitt var við kosningar til Sambandsþingsins árið 2005, brjóta í grundvallaratriðum í bága við stjórnarskrána. Svo slæmt var það ekki með stjórnlagaþingskosninguna! Lögunum hafði verið beitt áratugum saman með hinum umdeildu ákvæðum. Hvað þá? Átti dómstóllinn að reka þingið heim, ógilda öll lög sem hið ólöglega þing hafði sett og setja svo kanslarann Angelu Merkel af (þýska þingið kýs kanslarann)? Dómstóllinn veltir þessu fyrir sér í dómsorði sínu en kemst að þeirri niðurstöðu að þetta sé ófær leið.

Í stað þess skikkaði hann Sambandsþingið til að lagfæra lögin og hafa þau á hreinu fyrir kosningarnar 2013. Þingið fær þannig góðan tíma, enda eru Þjóðverjar þekktir að vandvirkni. En þetta merkir að þingið sem kosið var fyrir rúmu ári, haustið 2009, situr í krafti kosningalaga sem vitandi vits standast ekki stjórnarskrá. (Sjá meira á vefnum http://www.landskjor.is/kosningamal/erlendar-kosningar-/nr/16.)

Ég hafði sannast sagna vænst þess að Hæstiréttur felldi slíkan Salómonsdóm, ekki síst í ljósi þess að margt orkar tvímælis í röksemdafærslu réttarins, svo ekki sé sterkar að orði kveðið. Ég hafði vænst þess að rétturinn setti ofan í við Alþingi og framkvæmdarvaldið, segði þeim að standa sig betur næst, en léti kosninguna gilda þar sem engin rök hafa verið færð fyrir því að hnökrarnir á henni hafi haft áhrif á úrslitin. Það eru alvarleg inngrip að ógilda heilar landskosningar. Rétturinn hefur því tekið á sig pólitíska ábyrgð. Það hefur hann íhugað vandlega – skulum við vona.

Þegar þetta er ritað eru stjórnvöld að velta fyrir sér hvernig eigi að taka á málinu; hvort efna eigi til nýrrar kosningar, uppkosningar eða frá grunni, eða að Alþingi skipi á stjórnlagaþingið. Hver svo sem niðurstaðan verður gef ég áfram kost á mér til starfa á stjórnlagaþingi. Ég bauð mig fram í haust til þess að leggja mitt af mörkum. Ég stend við það.

Áfram með stjórnlagaþingið!

[Birtitist í Fréttatímanum 3. febrúar 2010]