Ákvörðun Hæstaréttar um ógildingu kosningar til stjórnlagaþings vekur blendnar tilfinningar. Þeim mun betur sem ég fer yfir ákvörðun réttarins því vafasamari finnst mér niðurstaðan. Um þessar efasemdir hef ég ritað á vefsíðu mína thorkellhelgason.is.

Hið jákvæða er að það skuli vera dómstóll sem kveður á um réttmæti kosninga. Þessu er ekki þannig farið um kosningar til Alþingis. Þar liggur hið endanlega ákvörðunarvald um gildi kosninganna hjá þinginu sjálfu, sbr. 46. gr. stjórnarskrárinnar. Þetta er meðal þess sem ég vil fá breytt, fái ég lagt á ráðin. Hefði þótt eðlilegt að við, þingfulltrúarnir 25, hefðum dæmt í eigin „sök“, fellt úrskurð um það hvort kjörbréf okkar væru gild? Varla.

Mistök við alþingiskosningar 2003

Við alþingskosningarnar 2003 reyndi í fyrsta sinn á skiptingu Reykjavíkur í tvö kjördæmi. Sem kunnugt er fylgja mörkin í fyrstu Hringbraut og Miklubraut. Kontóristar borgarinnar höfðu flaskað á því að Framnesvegur sker Hrinbrautina og eru nokkur hús sunnan hennar. Þeir höfðu sett allan Framnesveginn í norðurkjördæmið. Nokkrir kjósendur höfðu kosið í röngu kjördæmi. Var kosningin þá ógild? Kjósendur gátu að vísu kosið sömu flokka í báðum kjördæmum en ekki sömu frambjóðendur. Það var til dæmis brotið þannig á þessum kjósendum að þeir fengu ekki að strika út þá frambjóðendur sem þeir höfðu hugsanlega ætlað sér að gera. Ef til vill beindu þeir spjótum sínum að frambjóðendum í röngu kjördæmi, en mikið var um útstrikanir í norðurkjördæminu. Hvað gerði Alþingi? Ógiltu þingmenn eigin kosningu vegna þessara mistaka? Nei, þeir fóru að mínu mati skynsömu leiðina. Prófað var á alla kanta að gera þessum villuráfandi kjósendum upp skoðanir um það hvaða flokka þeir hefðu hugsanlega kosið og aðgætt hvort skipan þingsins gæti breyst af þeim sökum. Svo reyndist ekki vera og þar með staðfestu þingmenn öll eigin kjörbréf. Þingmenn gerðu sér ekki rellu út af því að kosningaúrslit í þessum tveimur kjördæmum voru röng sem nam tugum atkvæða í hvoru þeirra. Hefði Hæstiréttur farið eins að?

Pólitísk ábyrgð Hæstaréttar

Kom mér ályktun Hæstaréttar á óvart? Já. Til að skýra það svar vil ég nefna frægt dæmi um mat á gildi ríkiskosninga.
Árið 2007 dæmdi stjórnlagadómstóll Þýskalands þau kosningalög, sem beitt var við kosningar til Sambandsþingsins árið 2005, brjóta í grundvallaratriðum í bága við stjórnarskrána. Svo slæmt var það ekki með stjórnlagaþingskosninguna! Lögunum hafði verið beitt áratugum saman með hinum umdeildu ákvæðum. Hvað þá? Átti dómstóllinn að reka þingið heim, ógilda öll lög sem hið ólöglega þing hafði sett og setja svo kanslarann Angelu Merkel af (þýska þingið kýs kanslarann)? Dómstóllinn veltir þessu fyrir sér í dómsorði sínu en kemst að þeirri niðurstöðu að þetta sé ófær leið.

Í stað þess skikkaði hann Sambandsþingið til að lagfæra lögin og hafa þau á hreinu fyrir kosningarnar 2013. Þingið fær þannig góðan tíma, enda eru Þjóðverjar þekktir að vandvirkni. En þetta merkir að þingið sem kosið var fyrir rúmu ári, haustið 2009, situr í krafti kosningalaga sem vitandi vits standast ekki stjórnarskrá. (Sjá meira á vefnum http://www.landskjor.is/kosningamal/erlendar-kosningar-/nr/16.)

Ég hafði sannast sagna vænst þess að Hæstiréttur felldi slíkan Salómonsdóm, ekki síst í ljósi þess að margt orkar tvímælis í röksemdafærslu réttarins, svo ekki sé sterkar að orði kveðið. Ég hafði vænst þess að rétturinn setti ofan í við Alþingi og framkvæmdarvaldið, segði þeim að standa sig betur næst, en léti kosninguna gilda þar sem engin rök hafa verið færð fyrir því að hnökrarnir á henni hafi haft áhrif á úrslitin. Það eru alvarleg inngrip að ógilda heilar landskosningar. Rétturinn hefur því tekið á sig pólitíska ábyrgð. Það hefur hann íhugað vandlega – skulum við vona.

Þegar þetta er ritað eru stjórnvöld að velta fyrir sér hvernig eigi að taka á málinu; hvort efna eigi til nýrrar kosningar, uppkosningar eða frá grunni, eða að Alþingi skipi á stjórnlagaþingið. Hver svo sem niðurstaðan verður gef ég áfram kost á mér til starfa á stjórnlagaþingi. Ég bauð mig fram í haust til þess að leggja mitt af mörkum. Ég stend við það.

Áfram með stjórnlagaþingið!

[Birtitist í Fréttatímanum 3. febrúar 2010]