Í kosningum til stjórnlagaþings fær hver frambjóðandi auðkennistölu og er tala Þorkels Helgasonar 2853. Kjósendur geta raða allt að 25 nöfnum eftir auðkennistölum á kjörseðilinn og er mikilvægt að nýta valrétt sinn vel. Mikilvægast er að sjálfsögðu að setja töluna 2853 á listann og ekki væri verra ef hún lenti ofarlega!
Hvort vil ég halda í þingræðið eða taka upp hreint forsetaræði? Annars vegar ræður þingið því í reynd hverjir skipa ríkisstjórn eða þá að foringi ríkisstjórnar er kosin beint af almenningi. Ég verð að játa að ég hef sveiflast nokkuð til í þessum efnum eftir þeim rökum sem ég hef heyrt. En því betur sem ég kynni mér málið, horfi til baka yfir reynsluna hallast ég nú að þingræðisleiðinni en þó í þeirri gerð sem henti okkur sem fámennri þjóð. Nái ég kjöri á stjórnlagaþing mun ég þó í þessum málum sem öðrum hlusta á rök annarra.
Vík ég þá að rökum mínum fyrir þingræðisleiðinni:
Hvaða markmiðum vilja menn ná með fullum aðskilnaði löggjafar- og framkvæmdarvalds? Helst heyrist að með því eigi að efla Alþingi og stemma þannig stigu við því að framkvæmdarvaldið valti yfir þingið. Er þá ekki verið að kalla eftir virkara þingræði frekar en sjálfstæðara framkvæmdarvaldi? Næst markmiðið ekki betur með því að styrkja þingræðið fremur en að gefa framkvæmdarvaldinu lausan tauminn eins og yrði með fullum aðskilnaði þessara valdaþátta? Ég mun reifa svör við þessum spurningum í næstu pistlum mínum.
Við búum við þingræði á Íslandi, ekki forsetaræði, enda þótt orðlag gildandi stjórnarskrár um valdsvið forseta sé óljóst. Það verður eitt stærsta verkefni stjórnlagaþings að taka af skarið í þessum efnum.
Hvað er átt við með þessum hugtökum? Stuttar skilgreiningar eru þessar:
Þingræði er sú stjórnskipun að ríkisstjórn geti aðeins setið með stuðningi löggjafarþingsins, Alþingis. Kjósendur hafa þannig ekki beina aðkomu að vali á ríkistjórn heldur aðeins í gegnum fulltrúa sína, þingmennina.
Forsetaræði er nafgift sem er notuð um það að framkvæmdarvaldið sé í höndum forystumanns eða manna, forseta eða forsætisráðherra, sem kjörnir eru beint af þjóðinni óháð hvernig þjóðþingið, Alþingi, er skipað.
Spurningin er hvort við eigum í meginatriðum að halda í þingræðið eða snúa við blaðinu. Hvor leiðin sem farin verður er verk að vinna. Þingræðisleiðin verður ekki farin óbreytt. Það verður þá a.m.k. að kveða skýrt á um hana og skilgreina hlutverk forsetans í þeim efnum. Viðsnúningur að hreinu forsetaræði þarfnast vitaskuld ítarlegrar yfirlegu.
Það er skiljanlegt að margir horfa nú hýru auga til fullkomins aðskilnaður löggjafar- og framkvæmdarvalds, skiljanlegt eftir áratugi þar sem valdið hefur í meginatriðum verið hjá framkvæmdarvaldinu. Hjá öðrum kann ástæðan að vera meint getuleysi Alþingis til að taka á málum sjálft.
Hvort fyrirkomulagið vil ég? Um það fjalla ég í öðrum pistli.
Stjórnarskrá lýðveldisins Íslands er, eins og allir vita, komin til ára sinna. Upphaflega fengu Íslendingar hana frá Kristjáni IX. Danakonungi, þeim sem stendur á stalli fyrir framan stjórnarráðshúsið „með frelsisskrá í föðurhendi“ eins og skáldið kvað. Aldurinn þarf ekki að vera stjórnarskrá til hnjóðs. Nægir að nefna stjórnarskrá Bandaríkjanna eða Noregs sem eru báðar um eða yfir tvö hundruð ára gamlar.
Lýðveldisstjórnarskráin er í grundvallaratriðum byggð á „frelsiskránni“ þó þannig að orðinu „kóngur“ er skipt út fyrir orðið „forseti“. Síðan hafa einkum verið gerðar á henni breytingar af þrennum toga: Ákvæðum um kjördæmaskipan og kosningamál hefur þrisvar sinnum verið breytt, skipan og starfshættir Alþingis hafa verið endurskoðaðir, ákvæði um mannréttindi hafa verið aukin og bætt, einkum nýmæli um félagsleg réttindi sem voru væntanlega sett í kjölfar aðildar að Evrópska efnahagssvæðinu.
Hvernig er stjórnarskráin uppbyggð? Hún er sem betur fer ekki mjög löng, telur 81 grein (sú áttugasta að vísu fallin út) auk úreltra ákvæða til bráðabirgða. Stjórnarskráinni er skipt í kafla á eftirfarandi hátt:
Kaflaheiti eru engin, efnisorðin er mín. Margt vekur athygli, nefna má eftirfarandi:
Með þessari upptalningu, sem þó er ekki tæmandi, er ekki ætlunin að gera lítið úr stjórnarskránni. Hún hefur í meginatriðum gagnast okkur vel. En hvort sem menn vilja breyta henni mikið eða lítið er nauðsynlegt að endurskrifa hana þó ekki væri nema til að hún verði á betra máli, aðgengilegri og yfirhöfuð læsileg hverju barni.
Í næstu pistlum mun ég reifa hvað mér liggur á hjarta varðandi stórbætta stjórnarskrá. En fyrst vil ég hamra á því sem segir í framboðskynningu minni: Ég hef mótaðar skoðanir um stjórnarskrána en hlusta og tek rökum. Sátt fæst aðeins með samræðu á stjórnlagaþingi og samráði við þjóðina.
Ég hef oft hugleitt hvernig þjóðin getur búið við fámennið og jafnvel fært sér það í nyt. Meginsvarið er að það gerum við best með almennri þátttöku allra, með því nýta okkur allt okkar mannvit. Hefð er fyrir því að sumir, t.d. embættismenn, haldi sig til hlés í þjóðfélagsumræðunni. En höfum við efni á því? Oft er nær öll þekking eða vitneskja um einstök málefni hjá þröngum hópi manna. Verða þeir ekki að deila viti sínu með okkur hinum?
Hugsanir sem þessar fóru í gegnum kollinn á mér þegar ég var að ígrunda framboð mitt til stjórnalagþings. Ég tel mig hafa reynslu og þekkingu sem gagnast megi við endurgerð stjórnarskrárinnar, fyrir utan brennandi áhuga. En nú háttar svo til að ég hef verið viðriðinn undirbúning stjórnlagaþingsins allt frá því að fyrsta frumvarpið þar um var lagt fram á vorþinginu 2009. Þriggja manna nefnd, sem ég stýrði, samdi það ásamt frumvörpum um persónukjör, en hafði þó aðeins til þess örfáa daga. Síðla nýliðins sumars hef ég aftur unnið að stjórnlagaþingsmálinu, nú að tæknilegum þáttum þess. Ég hugleiddi því hvort ég væri of nákominn viðfangsefninu til að geta boðið mig fram og fór því í gegnum alla aðkomu mína að málinu en hnaut ekki um neitt sem gæti valdið hugsanlegum hagsmunaárekstri. Ég ákvað því að liggja ekki á liði mínu og bjóða mig fram. Um leið og sú ákvörðun lág fyrir hætti ég ráðgjöf við stjórnvöld um allt þetta mál og er nú í leyfi frá hlutastarfi mínu þar að lútandi. Ég get því um frjálst höfuð strokið.
Þegar þetta er ritað hafa nöfn frambjóðenda ekki verið birt. Ég vænti þess og vona að þar verði margt gott fólk. Efalaust eru þar á meðal fleiri en ég sem hafa þurft að spyrja sig hvort þeir gætu boðið sig fram starfa sinna vegna og komist að þeirri niðurstöðu að störfin ættu ekki að hindra þá í því að ljá málefninu lið.
Stjórnarskráin á það skilið að allir leggi sig fram.
Stórmerkur fundur var haldinn í Stjórnarskrárfélaginu kvöldið 20. október. Fundarmenn voru um hundrað talsins, þar af nær fimmtíu frambjóðendur sem allir fluttu ávörp. Konur voru áberandi margar í þessum hópi, allt að helmingur.
Það er bersýnilega góður hópur af fólki sem býður sig fram af heilum huga.
Mikill einhugur virtist um helstu stefnumál. Eftirfarandi er samantekt mín á þeim stefnumálum sem fengu umfjöllun og stuðning, í flestum tilvikum hjá miklum meirihluta þessara frambjóðenda. Atriðin eru hér upptalin í eins konar efnisröð:
Stjórnarskráin á að vera þjóðarsáttmáli, en sú hugsun var á margra vörum.
Allt vald komi frá þjóðinni sem er ein meginforsendan og komi fremst í stjórnarskrána.
Skýr og skilmerkileg stjórnarskrá, helst þannig að hvert barn geti lesið hana.
Virðing fyrir lýðræðinu en fram kom einlæg ást á lýðræðinu sem er auðvitað grunnforsenda framboðanna.
Mannleg reisn er friðhelg eins og svo fallega er komist að orði í inngangi þýska stjórnarskrárinnar. Þetta endurtóku þó nokkrir í einhverri mynd.
Vörn gegn græðgi og afglöpum eins og ég orða það í minni stefnuskrá. Annar sagði að stjórnarskráin ætti að vera þegnunum skjól gegn valdi hvaðan sem það kemur. Einn ræðumanna taldi þó öll tormerki á því að stjórnarskráin geti verið slíkt haldreipi.
Mannréttindi komi fremst í stjórnskrána og þeim sé með öðrum hætti gert hærra undir höfði en nú, bæði borgaralegum og félagslegum réttindum. Orð eins og réttlæti og sanngirni voru nefnd í þessu samhengi.
Trúfrelsi var orð sem allmargir nefndu en fóru mislangt út í það hvað það ætti að merkja.
Þjóðin geti komið að ákvarðanatöku svo sem með þjóðaratkvæðagreiðslu en líka með nútíma tölvutækni.
Persónukjör var nánast á vörum allra. Kosningin til stjórnlagaþings verður stóra tilraunin í þá veru. Hún verður að takst vel.
Landið eitt kjördæmi eða einhver önnur leið til að ná fram fullum jöfnuði atkvæðisréttar.
Auðlindir í þjóðareigu og ekki aðeins að nafninu til heldur að þjóðin njóti góðs af auðlindum landsins.
Þrískipting valdsins verði raunveruleg ekki síst með styrkingu Alþingis. Sumir töluðu fyrir því að framkvæmdarvaldið væri kosið beint af þjóðinni með einhverjum hætti.
Ráðherrar sitji ekki á þingi. Sumir útfærðu þetta nánar eins og að framkvæmdarvaldið væri alfarið undir stjórn Alþingis.
Seta í valdastólum takmörkuð t.d. við tvö kjörtímabil. Sumir vildu jafnvel að þjóðin gæti afturkallað umboð fulltrúanna og það á miðju kjörtímabili.
Ríkistjórn verðifjölskipað stjórnvald þannig að einstakir ráðherrar geti ekki farið sínu fram. Ekki er síður mikilvægt að ráðherrar geti ekki skotið sér undan ábyrgð með því að vísa hver á annan.
Varnaglar gegn valdinu t.d. þannig að hver valdaþátturinn í hinu þrískipta ríkisvaldi hafi eftirlit með hinum, jafnvel sjálfstætt eftirlitsvald.
Opnari stjórnsýsla og aðgengi að upplýsingum var mál velflestra. Gegnsæi var orð af sama toga.
Umhverfis- og náttúruvernd var mörgum ofarlega í huga.
Margt fleira bar á góma. Nær allir voru sammála um að nú væri einstakt tækifæri til að sameina þjóðina og styrkja grundvöll hennar. Þetta tækifæri kæmi ekki aftur í bráð, því verður að grípa það.
Ég get tekið undir velflest meginsjónarmiðin sem þarna komu fram. Nái ég kjöri hlakka ég til að vinna með fulltrúunum á stjórnlagaþinginu verði þeir jafn heilshugar og málefnalegir og þeir frambjóðendur sem tóku til máls á þessum fundi Stjórnarskrárfélagsins.
Nú þurfum við að líta upp frá dægurþrasinu og hefjast handa við uppbyggingu betra og réttlátara samfélags. Endurbætt stjórnarskrá verður okkur traust viðspyrna á þeirri vegferð. Því þurfa frambjóðendur og kjósendur að leggjast á eitt um að kosningarnar 27. nóvember verði sigur fyrir lýðræðið.
Fjöldi fulltrúa: Kosið verður til stjórnlagaþings 27. nóvember. Meira en 500 frambjóðendur eru í boði. Kosnir verða a.m.k. 25 fulltrúar sem kann að fjölga í 31 til að jafna kynjahlutföllin.
Auðkennistala: Hverjum frambjóðanda verður úthlutað sérstakri fjögurra stafa auðkennistölu. Kjósendur skulu færa þessar auðkennistölur á sjálfan kjörseðilinn sem hefur rúm fyrir 25 slíkar tölur.
Prufukjörseðill: Upplýsingum um frambjóðendur og auðkennistölur þeirra verður dreift í hús ásamt prufukjörseðli.
Forgangsröðun: Kjósandinn velur sér allt að 25 frambjóðendur og raðar þeim í forgangsröð á kjörseðlinum. Efst setur hann auðkennistölu þess sem hann leggur mest kapp á að nái kjöri, síðan auðkennistölu þess sem hann vill að taki við atkvæðinu að þeim fyrsta frátöldum og svo framvegis.
Raða sem flestum: Engin áhætta er tekin með því að raða fremur fleiri en færri frambjóðendum. Frambjóðandi að efsta vali skaðast ekki af því kjósendur hans raði öðrum neðar á kjörseðilinn.
Undirbúinn kjörseðill: Brýnt er að kjósendur komi undirbúnir í kjörklefann með útfylltan prufuseðil sem þeir nota síðan sem fyrirmynd við útfyllingu hins gilda kjörseðils.
Færanlegt atkvæði: Talningin fer þannig fram að fyrst ná þeir kjöri sem fá nægilegt fylgi samkvæmt fyrsta vali. Fái þeir meiri stuðning en þarf til að hljóta sæti færist viðeigandi hluti atkvæðanna til þeirra frambjóðenda sem tilgreindir eru sem næsti kostur. Fái frambjóðandi of lítið fylgi til að eiga möguleika á kjöri færast atkvæði hans óskert til þeirra sem tilgreindir eru sem næsti kostur og svo framvegis.
Atkvæði nýtast til fulls: Kjósendur geta því valið frambjóðendur af hjartans list. Þeir þurfa ekki að óttast að atkvæðið fari forgörðum ef þeir veðja á frambjóðanda sem spáð er litlu fylgi. Þeir sóa ekki heldur atkvæði sínu velji þeir einhvern sem flýgur inn.
[Birtist í Fréttablaðinu 30. september 2010]
Stjórnlagaþing verður haldið síðla komandi vetrar. Því er ætlað að gera tillögur um endurbætur á stjórnarskránni og verða viss lokahnykkur á því uppgjörs- og umbótaferli sem hefur verið í gangi eftir hrunið. Stjórnlagaþingið verður að vísu aðeins ráðgefandi, Alþingi mun hafa lokaorðið. En þingið getur samt ráðið úrslitum ef þar verður vel unnið og breið samstaða næst. Framboð og kosning til þessa þings er því mikilvægur áfangi á lýðræðisferli okkar.
Kosning til stjórnlagaþingsins, sem fer fram 27. nóvember nk., verður með allt öðrum hætti en tíðkast hefur í almennum kosningum hérlendis. Kosnir verða 25 þingfulltrúar en til að jafna kynjahlutföll kunna allt að sex fulltrúar að bætast við. Þeir sem bjóða sig fram raðast ekki á lista og eru engum skuldbundnir nema eigin samvisku. Landið verður eitt kjördæmi. Vægi atkvæða verður því óháð búsetu. Talningin fer fram miðlægt á vegum landskjörstjórnar og úrslit verða birt fyrir landið í heild, ekki eftir kjördæmum.
Kjósendur hafa mikið svigrúm til að ráðstafa atkvæði sínu. Þeir merkja ekki aðeins við einn frambjóðanda með krossi eins og vaninn hefur verið heldur velja þeir eins marga og hugur þeirra býður, allt að 25. Ekki nóg með það heldur skulu kjósendur raða þeim sem þeir vilja að sitji þingið í forgangsröð. Kjósandinn velur fyrst þann frambjóðanda sem hann leggur mest kapp á að nái kjöri, en að honum frágengnum þann frambjóðanda sem hann vill að þá taki við keflinu og nýti atkvæði sitt o.s.frv.
Með því fyrirkomulagi sem felst í sjálfri talningaraðferðinni er til hins ítrasta leitast við að lesa í vilja kjósenda þannig að atkvæði sem flestra hafi áhrif á lokavalið. Kjósendur þurfa ekki að velja nema einn frambjóðanda en hvetja verður alla til að raða sem flestum í forgangsröð og nýta þannig atkvæði sitt til fulls. Með því er ekki verið að þynna atkvæðið út eða drepa því á dreif. Þvert á móti. Það rýrir aldrei stuðning kjósandans við þá sem á undan eru komnir í forgangsröð hans að bæta fleirum við. Það skaðar t.d. ekki þann sem valinn hefur verið sem 1. val ef bætt er við öðrum að 2. vali. Þetta er mikilvægur eiginleiki aðferðarinnar, e.t.v. sá mikilvægasti.
Lesa má meira um aðferðafræðina á vefsíðunni: http://www.landskjor.is/stjornlagathing/adferdafraedi-vid-kosningu-til-stjornlagathings/.
Kjósendur fá víðtækt vald í til að velja sér verðuga fulltrúa á stjórnlagaþingið með því fyrirkomulagi sem verður við kosninguna. Kjósendur eiga að nýta þetta vald sitt og hafa þannig áhrif á gerð nýrrar stjórnarskrár.
Þorkell Helgason, stærðfræðingur og ráðgjafi í kosningamálum
Um fimm hundruð manns hafa boðið sig fram til kosninga til stjórnlagaþings. Fram hafa komið áhyggjur af því að kosningin geti farið úrskeiðis sakir þessa mikla fjölda frambjóðenda. Þessi ótti er ástæðulaus. Undirbúningur kosninganna miðaðist við að tala frambjóðenda gæti orðið há, jafnvel þúsundir. Af þeim sökum varð skráin yfir frambjóðendurna að vera aðskilin frá sjálfum kjörseðlinum. Frambjóðendalistinn verður vissulega stór en kjörseðillinn er óháður fjölda frambjóðenda. Hann mun því ekki vefjast fyrir mönnum.
Jafnframt var valin kosningar- og talningaraðferð sem hentar betur en aðrar þegar frambjóðendur eru þetta margir. Horfið var frá því að láta kjósendur hafa aðeins kross til að velja sér frambjóðendur heldur fá þeir að raða þeim í forgangsröð. Með einum krossi fer mikill meiri hluti atkvæða forgörðum, þau hafa í reynd engin áhrif á það hverjir ná kjöri. Það er ekki lýðræðislegt niðurstaða. Með forgangsröðun og viðeigandi talningaraðferð næst að tryggja nær öllum kjósendum áhrif á niðurstöðuna.
Stjórnlagþingskosningin getur orðið sigur fyrir lýðræðið. Til þess að svo megi verða þurfa kjósendur að taka öflugan þátt í kosningunni, velja sér frambjóðendur af kostgæfni og raða allt að 25 þeirra í forgangsröð.
Kosið verður til stjórnlagaþings 27. nóvember. Þinginu er ætlað að hefja störf um miðjan febrúar á næsta ári. Alþingi hefur glímt við það í 66 ár að móta lýðveldinu heilsteypta stjórnarskrá en án umtalsverðs árangurs. Stjórnlagaþing er því mikilvægt nýmæli til að koma málinu í höfn. Brýnt er að þjóðin grípi tækifærið og láti sig það sem framundan er miklu varða, þjóðfundinn, kosninguna til stjórnlagaþings og síðan þinghaldið sjálft.
Er þörf á endurbættri stjórnarskrá? Svo er vissulega þótt núverandi stjórnarskrá sé að grunni til gott skjal enda mótað af frelsisanda nítjándu aldar. En hún hefur hvorki verið vörn gegn græðgi sérhagsmunaseggja né heldur hefur hún spornað við afglöpum í stjórnarháttum. Það náðist ekki að hemja þá sem kollsigldu bankakerfinu að stjórnvöldum áhorfandi. Hugsanlega hefði mátt stemma stigu við óförunum með stjórnarskrárbundnu aðhaldi þar sem valdaþættirnir vaka hver yfir öðrum, ekki síst með auknu sjálfstæði Alþingis. Einkavæðing bankanna hefði þá farið fram með siðaðri hætti en raunin var og Alþingi geta gripið í taumana þegar vöxtur þeirra fór úr böndunum.
Stjórnarskrá er þó ekki fyrir fortíðina heldur framtíðina. Hana þarf að styrkja sem sáttmála um lýðræði, mannréttindi og jafnrétti. Þetta eiga að vera grunngildi í samfélagi þar sem manninum sé sýnd virðing og allir fái meira að vita og hafa áhrif. Til þess að mistök fortíðarinnar endurtaki sig ekki þarf að gera hlutverk Alþingis og ríkisstjórnar skýrara. Á að skilja alfarið milli löggjafarvalds – Alþingis – og framkvæmdarvalds – ríkisstjórnar – með því að forsætisráðherra sé kosinn af almenningi? Eða á að fara þveröfuga leið og auka vald og virðingu Alþingis með því að það stjórni framkvæmdarvaldinu beint og ráði jafnvel fagmenn til að stýra ráðuneytunum? Ætti ekki að fela Hæstarétti hlutverk stjórnlagadómstóls? Hlutverk forseta Íslands þarf að yfirfara gaumgæfilega. Til álita kemur að forsetinn geti skotið lögum frá Alþingi til Hæstaréttar leiki vafi á því að lögin samrýmist stjórnarskrá. Þetta og margt fleira þarf að gaumgæfa á stjórnlagaþingi.
Við endurgerð stjórnarskrárinnar verður að engu að síður gæta hófs. Efalaust munu koma fram óskir um mörg nýmæli sem kunna að leiða til umfangsmeiri stjórnsýslu en nú er. Við því verður að gjalda varhug. Við verðum að skapa okkur stjórnkerfi sem hentar lítilli þjóð. Til dæmis hafa komið fram hugmyndir um þriðja stjórnsýslustigið, landshlutastjórnir á milli ríkisvaldsins og sveitarfélaganna. Mikilvægara er að fá þjóðarsáttamála sem dregur úr hrepparíg og þjappar þessari litlu þjóð saman.
Smæð þjóðarinnar veitir okkur á hinn bóginn tækifæri til beinnar þátttöku almennings í vali á fulltrúum sínum og aukinnar aðildar að ákvarðanatöku með almennum atkvæðagreiðslum. Meðal þess sem hyggja þarf að er hvernig kosið er til þings og sveitarstjórna. Persónukjör í stað listakjörs er tvímælalaust kall tímans. Kosningin framundan til stjórnlagaþings er stórmerkur áfangi á þeirri leið. Þar eru einstaklingar í framboði og kosningarkerfið þannig útfært að kjósendur fá miklu ráðið með atkvæði sínu. Því er brýnt að kosningarþátttaka verði góð og kjósendur nýtti sé valrétt sinn til fullnustu.
Ég býð mig fram til setu á stjórnlagaþingi. Nái ég kjöri mun ég m.a. halda fram ofangreindum sjónarmiðum en ég mun hlusta á viðhorf annarra og taka rökum. Samfélagssátt fæst aðeins með samræðu á stjórnlagaþingi og samráði við þjóðina. Ég mun hafa almannaheill að leiðarljós. Ég þigg engin fjárframlög til framboðs míns og dreg ekki taum neinna sérhagsmuna.
Þorkell Helgason, stærðfræðingur – frambjóðandi til stjórnlagaþings