Author Archives: Þorkell Helgason

About Þorkell Helgason

Stærðfræðingur, ráðgjafi, fv. prófessor, ráðuneytisstjóri og orkumálastjóri, frambjóðandi til stjórnlagaþings, fv. fulltrúi í stjórnlagaráði

Atkvæði fólks eða fjalla?

Posted on by

[Birtist í Fréttatímanum 11. mars 2011]

Eitt af mikilvægustu verkefnum stjórnlagaráðs, ef það kemst á laggirnar, verður að fjalla um kjördæmaskipan og kosningar til Alþingis. Það hefur verið hefð fyrir því að hafa slík ákvæði mjög ítarleg í stjórnarskrá Íslands. Svo er einnig hjá hinum norrænu ríkjunum. Allur gangur er þó á þessu. Í sumum grannríkjum okkar, t.d. Þýskalandi eða Hollandi, kveður stjórnarskrá aðeins á um að kosningar skuli vera leynilegar og lýðræðislegar. Hvort sem sagt verður meira eða minna um þetta í stjórnarskrá okkar er einsýnt að stjórnlagaráðið verður að hugsa málið til enda, þ.e. að kveða ekki aðeins á um stjórnarskrárákvæðin heldur gera líka drög að frv. til kosningalaga sem falli að nýjum stjórnarskrárákvæðum. Svo hefur verið gert þegar þessum ákvæðum hefur verið breytt í stjórnarskránni áður.

Grunnspurningarnar sem taka þarf afstöðu til eru þessar:

  • Á vægi atkvæða að vera jafnt, óháð búsetu?
  • Á landið að vera eitt kjördæmi?
  • Á að velja þingmenn að einhverju leyti með persónukjöri?

Þátttakendur í þjóðfundinum sem haldinn var s.l. haust svöruðu þessu almennt játandi. Fjallað mun um spurningarnar í þessum pistli og öðrum sem koma síðar. Byrjum á þeirri fyrstu.

Hvert er misvægið?

Þegar talað er um atkvæðamisvægi er oftast horft til tölu kjósenda að baki hverju þingsæti. Síðan er fundið hlutfall þessarar kjósendatölu í því kjördæmi sem talan er hæst og þess þar sem hún er lægst. Við getum nefnt þetta hlutfall misvægishlutfall.  Því aðeins að hlutfallið sé nálægt einum er hægt að tala um jafnt vægi atkvæða. Í síðustu kosningum til Alþingis var þetta hlutfall rétt rúmlega tveir. Samkvæmt ákvæðum gildandi stjórnarskrár mun eitt þingsæti færast við næstu kosningar og draga úr misvæginu. Misvægishlutfallið verður þá 1,8-1,9. Það er minna misvægi en elstu menn muna. Fyrir kjördæmabreytinguna 1987 var misvægishlutfallið iðulega 4-5. Misvægið minnkaði nokkuð við breytinguna þá en síðan seig aftur á ógæfuhliðina þar til bætt var úr skák á ný með stjórnarskrárbreytingu 1999. Að óbreyttu mun hlutfallið haldast áfram um eða rétt undir tveimur.

Á hitt er að líta að það hefur verið fullur pólitískur jöfnuður allt síðan 1987 í þeim skilningi að þingflokkarnir hafa hlotið rétta tölu þingmanna miðað við landsfylgi. Misvægi atkvæða hefur því fyrst og fremst birst í því að flokkarnir þurfa að taka við þingmannsefnum úr fámennum kjördæmum á kostnað þess að fá þá þaðan sem fylgið er meira. Verst hefur þetta bitnað á Framsóknarflokknum. Nefna má sem dæmi að hann fékk aðeins einn af 34 þingmönnum höfuðborgarkjördæmanna þriggja í kosningunum 2007 á sama tíma og hann fékk 3 þingmenn af 10 í Norðausturkjördæmi.

Hvers vegna að hafa misvægi?

Meginrökin sem færð eru fyrir misvægi atkvæða eru þau að landsbyggðarfólk hafi lakari aðgang að stjórnkerfinu en þeir sem búa á höfuðborgarsvæðinu. Þetta eigi að bæta upp með fleiri þingmönnum.  Mannréttindi, þ.m.t. kosningaréttur, eiga að vera jöfn fyrir alla. Á aðstöðumun verður að taka með öðrum hætti. Ef réttlæta á misjafnan atkvæðarétt með ójafnri aðstöðu hlýtur að vakna sú spurning hvort þá eigi ekki að taka tillit til annarra þátta líka.  Hvað með að fatlaðir hefðu sérstakt atkvæðavægi eða að foreldrar fái aukið atkvæðavægi í umboði barna sinna? Þessa hugsun má leiða ad absurdum, á henni verður enginn endir.

Rökin um að aðkoma að valdinu fari þverrandi eftir fjarlægð frá höfuðborginni eru líka hæpin. Hvað skyldu íbúar í jaðarbyggðum höfuðborgarsvæðisins oft verða varir við þingmenn sína? Ef fjarlægðarrökin eiga að gilda þyrfti að útfæra þau í þaula. Eru einhver rök fyrir því að atkvæðavægi tvöfaldist við eitt að flytjast fimm kílómetra eða svo í gegnum Hvalfjarðargöngin? Þeir sem búa rétt norðan þeirra, örskammt frá höfuðborginni, hafa meira atkvæðavægi en aðrir, líka þeir sem búa fjærst henni, svo sem á Langanesi.

Sagt er að misvægi atkvæða sé ekki séríslenskt fyrirbæri. Það er rétt að hluta þótt á því sé allur gangur. Af grannríkjunum er Noregur það land sem líkist okkur helst í þessum efnum. Noregur er langur og mjór og höfuðstaðurinn því sem næst í jaðri annars endans. Ætla mætti að þá lægi beint við að mismuna eftir fjarlægð frá Osló. Svo er ekki gert heldur er miðað við fólk og fjöll sem mælikvarða. Þingsætum í Stórþinginu er skipt á milli kjördæma, fylkjanna, þannig að flatarmál mælt í ferkílómetrum er margfaldað með 1,8 og íbúatölunni bætt við. Sú vístala sem þannig fæst er notuð til að útdeila þingsætunum 169. Hvernig stuðullinn 1,8 er fenginn er hulinn ráðgáta. Þessar reiknikúnstir Norðmanna leiða til nokkurs misvægis en ekki í sama heildarmæli og hjá okkur. Til gamans má geta þess að væri Ísland eitt fylkja Noregs (sem sumum þætti ekki amalegt nú á þessum síðustu og verstu tímum!) og þingsætum bætt við handa okkur í Stórþinginu fengjum við 16 sæti af alls 185 eftir formúlunni, en ekki nema 11 af 180 ef íbúatalan ein yrði látin ráða.

Tíminn er kominn

Kosningaeftirlitsstofnun Öryggis- og samvinnustofnunar Evrópu kom með þá ábendingu eftir þingkosningarnar 2009 að „tími sé kominn til að íhuga lagaákvæði um skiptingu þingsæta í því skyni að tryggja jöfnuð milli kjósenda.“ Skýrar verður það ekki sagt.

Fræg er ummæli hins reynda bandaríska hæstaréttardómara Earl Warren um atkvæðajöfnuð: „Þingmenn eru fulltrúar fyrir fólk, ekki tré eða ekrur. Þingmenn eru valdir af kjósendum, hvorki af býlum né borgum né heldur af atvinnuhagsmunum.“

Í næsta pistli fjalla ég um skipan kjördæmamála.

 

Forsetinn njóti stuðnings meirihlutans

Posted on by

[Þessi pistill birtist í Fréttatímanum 4. mars 2011]

Aðeins einn af forsetum lýðveldisins hefur náð stuðningi meirihluta kjósenda við fyrstu kosningu í embættið. Það gerði Kristján Eldjárn í forsetakosningunni 1968 er hann hlaut nær tvo þriðjuhluta atkvæða, en þar ber þó að hafa í huga að hann hafði einungis einn mótframbjóðanda. Yfirlit yfir stuðning við kjörinn forseta er sýnt í 1. töflu:

1. tafla.          Fylgi kjörinna forseta við fyrstu kosningu.
Forseti Kosningaár Hlutfall af gildum atkvæðum Tala mótfram-bjóðenda
Sveinn Björnsson 1944 Var þingkjörinn
Ásgeir Ásgeirsson 1952 48,3% 2
Kristján Eldjárn 1968 64,3% 1
Vigdís Finnbogadóttir 1980 33,8% 3
Ólafur Ragnar Grímsson 1996 41,4% 3

 

Samkvæmt 5. gr. stjórnarskrárinnar telst sá rétt kjörinn forseti sem fær flest atkvæði. Þessi regla býður upp á það að frambjóðandi geti náð kjöri þótt hann njóti einungis stuðnings lítils minni hluta kjósenda. Það væri ankannaleg niðurstaða ekki síst ef litið er til þess hvernig forsetaembættið og völd forseta hafa þróast í embættistíð núverandi forseta.

Æskilegt verður að teljast að forseti njóti ótvíræðs stuðnings meirihluta kjósenda. Sums staðar tíðkast að endurtaka slíkt kjör ef enginn frambjóðandi nær meirihluta. Er þá að jafnaði kosið á milli tveggja efstu manna á ný. Til er einfaldari aðferð að sama marki. Hún er sú að sameina þetta í einni kosningu með því að beita forgangsröðunaraðferð. Kjósendur raða þá frambjóðendum í forgangsröð. Fái enginn þeirra meirihluta er sá sem fær minnst fylgi að fyrsta vali kjósenda dæmdur úr leik og atkvæði hans færð til hinna í samræmi við annað val viðkomandi kjósenda, og svo framvegis allt þar til meiri hluti liggur fyrir. Þetta er sama aðferð og beitt var í stjórnlagaþingskosningunni alræmdu s.l. haust, nema hvað frambjóðendur verða vart 522 eins og þá.

Írar hafa um langan aldur notað þessa aðferð í öllum almennum kosningum, þar á meðal í forsetakosningum. Einu sinni hefur reynt á það á Írlandi að sá forsetaframbjóðandi sem fékk flest atkvæði að fyrsta vali, en þó ekki meirihluta, náði samt ekki kjöri. Þetta dæmi er rakið í 2. töflu.

 

2. tafla. Forsetakosning á Írlandi 1990.
Frambjóðandi Atkvæði
að 1. vali		 Færð atkvæði Atkvæði
í 2. talningu
Austin Currie 267.902 -267.902 0
Brian Lenihan 694.484 36.789 731.273
Mary Robinson 612.265 205.565 817.830

 

Brian Lenihan hlaut vissulega flest atkvæði í fyrstu, en kjósendur Austin Currie gerðu  útslagið. Velflestir þeirra tóku Mary Robinson fram yfir Brian Lenihan svo að það var Mary sem náði kjöri en ekki Brian. Trúlega hefði það sama orðið upp í teningnum ef kosið hefði verið aftur á milli þeirra tveggja.

Í forsetakosningunni hér á landi árið 1996 féllu atkvæði eins og í sýnt er í 3. töflu.

3. tafla. Forsetakosning 1996.
Frambjóðandi Gild atkvæði Hlutfall af gildum atkvæðum
Ástþór Magnússon Wium 4.422 2,7%
Guðrún Agnarsdóttir 43.578 26,4%
Ólafur Ragnar Grímsson 68.370 41,4%
Pétur Kr. Hafstein 48.863 29,6%

 

 

 

 

 

 

Hefði valið á forseta orðið annað með forgangsröðunaraðferð, eða ef forsetakjörið hefði farið fram í tveimur umferðum þar sem kosið hefði verið á milli þeirra Ólafs Ragnars og Péturs Kr. í seinni umferð? Því verður ekki svarað eftirá.

Forgangsröðunaraðferðin tryggir að réttkjörinn forseti njóti meirihluta stuðnings kjósenda og sneiðir hjá ókostunum við kjör í tveimur umferðum sem eru m.a. eftirfarandi:

  • Kostnaður við tvær kosningar.
  • Áhugaleysi almennings á þátttöku í báðum umferðunum. Sé t.d. talið ljóst að engin muni ná kjöri í þeirri fyrri og einsýnt hverjir nái að vera í kjöri í þeirri seinni, kunna kjósendur að bíða seinni umferðarinnar.
  • Flokkadrættir og hrossakaup frambjóðenda eftir fyrri kosninguna, þar sem hinir tveir efstu kunna að biðla með óviðeigandi hætti til stuðningsmanna þeirra sem eru úr leik.

Þess má geta að breska ríkisstjórnin hyggst leggja fyrir þjóð sína að valið verði á milli frambjóðenda í einmenningskjördæmunum, eins og þar tíðkast, með þessari sömu forgangsröðunaraðferð.

Kjörtímabili forseta Íslands líkur á næsta ári. Að öllum líkindum fer þá fram forsetakosning. Hvað svo sem verður um breytingar á stjórnarskrá er næsta víst að þetta forsetakjör verður með óbreyttum hætti. Munum við þá áfram búa við forseta án meirihlutastuðnings? Hvernig svo sem það fer er ljóst að ákvæði 5. gr. stjórnarskrárinnar um forsetakjör er eitt af þeim mörgum um ákvæði stjórnarskrárinnar sem þarfnast skoðunar.

Höfundur þessa pistils lagði á árinu 2006 þessa hugmynd um forsetakjör með forgangsröðun fyrir stjórnarskrárnefnd sem þá var að störfum.

Til hvers er forsetinn?

Posted on by

[Birt í Fréttatímanum 25. febrúar 2011]

Eftir þriðju synjun forseta Íslands á staðfestingu á lögum frá Alþingi er tilvist og hlutverk embættisins í brennidepli. Stjórnarskráin frá 1944 er ótraust heimild um verksvið forseta í ljósi þeirrar túlkunar sem núverandi forseti hefur haft á hlutverki sínu. Það er reyndar engin furða þar sem orðanna hljóðan í stjórnarskránni segir eitt en svokallaðir lögspekingar annað. Þótt stjórnarskránni væri ekki breytt að öðru leyti en því að gera ákvæðin um forsetann skiljanleg venjulegu fólki væri það mikilsverð betrumbót. Eftir að núverandi forseti hefur varpað mörgum af hefðunum um embættið fyrir róða þarf þó að fjalla um hlutverk og vald forsetans frá grunni.

Hættulegt forsetaræði
Fyrsta spurningin er hvort við viljum áfram þingræði, þ.e. að framkvæmdarvaldið sitji í skjóli Alþingis. Sömuleiðis hvort löggjafarvaldið eigi næsta óskorað að vera hjá Alþingi. Þetta eru spurningar um það hvort við viljum í meginatriðum búa við fulltrúalýðræði, að við kjósum okkur fulltrúa, þingmenn, til að fara með öll meginmál okkar. Ég hef á öðrum vettvangi svarað þessum spurningum játandi. Ég tel forsetaræði í hvaða mynd sem er í senn óhentugt og hættulegt smáþjóð.

Hví segi ég óhentugt? Ef við tækjum upp forsetaræði, þ.e. fullan aðskilnað þings og framkvæmdarvalds, væri það að óbreyttu ójafn leikur. Þjóðkjörinn forseti eða forsætisráðherra hefði allt stjórnarráðið undir sér og væri því með ótvírætt forskot á þingið um þekkingu og sérfræðingalið. Þingið myndi skjótt bregðast við. Hugboð mitt er að Alþingi kæmi sér upp umtalsverðu sérfræðingaliði til að eiga í fullu tré við framkvæmdarvaldið. Grófir reikningar benda til 2-3 milljarða kr. kostnaðarauka á ári. Höfum við efni á því?

En hví er það hættulegt? Þjóðkjörinn æðsti maður framkvæmdarvaldsins gæti orðið mjög valdamikill. Allt vald spillir. Höfum við ekki séð dæmi um það? Það yrði þá að minnsta kosti að búa þannig um hnútana að enginn gæti verið í slíkri aðstöðu nema mjög takmarkaðan tíma. Hitt er ekki síður alvarlegt að þing og stjórn gætu eldað grátt silfur saman þannig að erfitt yrði að leiða brýn mál til lykta. Við höfum fundið smjörþefinn af slíkum deilum. Þetta er ekki það sem okkur fýsir einmitt um þessar mundir.

Eigum við þá að láta forsetaembættið veg allrar veraldar? Munum ætíð að við búum í kotríki. Við verðum ávallt að gæta hagsýni og hafa okkar fyrirkomulag einfaldara en grannríkjanna. Vera má að við þurfum forseta sem sameiningartákn – en þá verður að fara varlega með embættið.

Umboðsmaður fólksins
Ef við viljum halda forsetaembættinu ætti að finna því raunhæf verkefni svo sem til styrktar nauðsynlegu aðhaldi að stjórnvöldum og Alþingi. Er ekki málskotsréttur forsetans, 26. gr. stjórnarskrárinnar, einmitt dæmi um slíkt aðhaldsvald? Jú, en eins og mál hafa nú þróast er bersýnilegt að þar skortir allar leikreglur. Þing og þjóð mega ekki vera í fullkominni óvissu um afdrif stórra mála þar til véfréttin á Bessastöðum hefur talað. Ég er fylgjandi því að forsetinn hafi neyðarhemil, svo sem til að stöðva framgang laga sem kunna að brjóta í bága við stjórnarskrá. Ferlið verður þó að vera gegnsætt, til dæmis þannig að forsetinn afli sér fyrst umsagnar Hæstaréttar sem væri þá í hlutverki stjórnlagadómstóls.

Á ólgutímum er kallað á aukið eftirlit með framkvæmdarvaldinu. Nú eru allmörg embætti og stofnanir sem hafa það hlutverk að veita slíkt aðhald og gefa viðvaranir af ýmsum toga. Hvernig væri að setja ramma utan um þetta aðhalds-, úrskurðar- og eftirlitsvald og tryggja enn betur að það sé hlutlaust og standi utan við hið þrískipta ríkisvald? Að úr þessu verði eins konar umboðsmaður fólksins? Forseti lýðveldisins gæti verið yfirboðari þessa aðhaldsvalds í þeim skilningi að hann skipi yfirmenn þessa óháða valds. Forsetinn er þjóðkjörinn og hefði því gott umboð til slíkrar forystu.

Stjórnlagaþingið, þegar því tekst að hefja störf, hefur verk að vinna, ekki síst það að koma með úrbætur á stöðu og hlutverki forsetans. Það kann að reynast brýnt að koma slíkum umbótum á áður en forseti verður kosinn á næsta ári.

Lærdómur af örlögum stjórnlagaþingskosningar

Posted on by

[Þessi pistill birtist í Fréttatímanum 18. febrúar 2011]

Meginlærdómurinn er sá að enn á ný sjáum við hvað við erum fá og smá. Sumir segja að við bætum fámennið upp með sérstökum dugnaði og gáfum auk þessa íslenska séreinkennis að láta hlutina „reddast“. Þetta er 2007-hugsun, svo notað sé nútímamál. Það má ekki vera okkar haldreipi lengur að treysta á að hlutirnir bjargist einhvern veginn. Við verðum að vera raunsæ, taka tillit til smæðarinnar, leita einfaldra lausna og róa óhikað á erlend mið eftir fyrirmyndum, svo að fá hollráð séu nefnd. Umfram allt verðum við að nýta vel það takmarkaða mannvit sem við höfum úr að moða.

Hvað hefur þetta með kosningu til stjórnlagaþings að gera? Jú, við reistum okkur ef til vill hurðarás um öxl. Eftir rúmlega árs málþóf ákvað Alþingi skyndilega á miðju síðastliðnu sumri að efna til kosningar til stjórnlagaþings aðeins nokkrum mánuðum síðar, sem endaði með því að Hæstiréttur úrskurðaði kosninguna ógilda. Ég er ósáttur við margt í úrskurði Hæstaréttar og hef í fyrri greinum mínum bent á rökleysur, en um leið á það hvernig rétturinn hefði getað farið meðalhófsleið jafnframt því sem hann hefði vísað veginn til umbóta í framkvæmd kosninga. Engu að síður verður að sætta sig við ákvörðun Hæstaréttar og láta hana verða okkur tilefni til að haga framkvæmd kosninga í senn með vönduðum en líka sem einföldustum hætti. Því miður veitir úrskurður Hæstaréttar fáa vegvísa þar sem rétturinn rökstyður ákvörðun sína lítt og frávísun endurupptökubeiðnarinnar á engan hátt.

Almennar kosningar, einkum um einstök málefni, verða efalaust tíðari hér eftir en hingað til. Krafan um virkt lýðræði kallar á það. Nú eru í gildi ein fimm lög um slíkar kosningar, hver með sínum hætti. Þetta er of flókið fyrir okkar kotríki. Sameina ætti þessa lagabálka í einn þar sem kveðið væri á um öll sameiginleg framkvæmdaratriði. Þá verður ekki það klúður að vísað sé þvers og kruss milli laga með tilheyrandi mistökum og mistúlkunum, eins og reyndi á fyrir Hæstarétti. Þessi almennu lög verða að vera nútímaleg með það að markmiði að gera kosningar ódýrar í framkvæmd um leið og lýðræðið er í heiðri haft og kosningaleyndar gætt sem frekast er kostur. Það er ótækt að framkvæmd kosninga skuli kosta 200-300 milljónir króna. Við hljótum t.d. að geta sætt okkur við einföld kjörklefaskilrúm eða plastkjörkassa eins og aðrar lýðræðisþjóðir, ef það sparar fé. Stóri sparnaðurinn er hins vegar fólginn í einfaldaðri og samræmdri yfirstjórn en ekki síst í rafrænum aðferðum. Vitaskuld á kjörskrá að vera rafræn þannig að kjósa megi á hvaða kjörstað sem er. Taka þarf af skarið með heimild til rafænnar úrvinnslu kjörseðla og stefna að beinum rafrænum kosningum.

Við verðum að tryggja framkvæmd lýðræðisins á þann hátt sem hentar smáþjóð. Hér er verk að vinna.

Stjórnlagaþingið í Morgunblaðinu

Posted on by

[Þessi pistill birtist á mbl.is 17. febrúar 2011 og í styttri gerð á 22. síðu Morgunblaðsins sama dag. Því miður hafa skáletur og gæsalappir utan um tilvitnanir farist fyrir hjá Mogganum. Lesið því heldur grein þessa hér.]

Hvers vegna verður orðræða um þjóðmál á Íslandi svo oft að skætingi eða aulafyndi um leið og gert er lítið úr þeim sem eru annarrar skoðunar, þeir gerðir tortryggilegir í hvívetna eða þeim jafnvel gerðar upp illar hvatir? Hvers vegna er lítt hirt um staðreyndir heldur kastað fram fullyrðingum án rökstuðnings, einatt án þess að minnsta tilraun sé gerð til að grafast fyrir um sannleiksgildi þeirra?

Í dagbók sem Matthías Johannessen hefur birt á vefsíðu sinni segir skáldið frá því að 18. maí 1998 hafi hann snætt hádegisverð með Davíð Oddssyni, þáv. forsætisráðherra, og þriðja manni þar sem borið hafi á góma skrif tveggja blaða sem einkennist af allskyns illgirni sem komið sé fyrir í litlum klausum, eins og Matthías skrifar, og segir síðan að Davíð [sé] sama sinnis og ég um þetta efni; að fólk vilji ekki kaupa illgirni. Þessi orð eiga ekki síður við nú en þá.

Dylgjur

Undanfarið hefur a.m.k. í þrígang verið dylgjað um undirritaðan í Morgunblaðinu í sambandi við stjórnlagaþingið og kosninguna til þess. Ég hef hummað þetta fram af mér og hugsað sem svo að dylgjur afhjúpi sig sjálfar. Ástæða þess að ég svara þessu núna er því fremur til að nota tækifærið til að koma á framfæri nokkrum réttum upplýsingum um viðfangsefnið, kosninguna til stjórnlagaþingsins og aðkomu mína að því máli öllu.

Þau skrif sem ég ætla að bregðast við eru annars vegar frá ónafngreindum höfundi tveggja Reykjavíkurbréfa og hins vegar frá fyrrverandi ráðherra, Guðna Ágústssyni.

  1. Á s.l. aðfangadag jóla fékk ég og félagi minn þessa sendingu í Reykjavíkurbréfi: [T]il þess að kjósa til slíkrar ráðstefnu [stjórnlagaþingsins] skyldi nota kosningaaðferðir sem ekki nokkrir menn skildu nema þá helst þeir tveir sem sömdu kerfið og höfðu síðan geð í sér og siðferðisstyrk til að bjóða sig fram. Þessir tveir óþurftarmenn er ekki nafngreindir, en við erum aðeins tveir sem falla að lýsingunni, ég og Pawel Bartoszek.
  2. Eftir að Hæstiréttur felldi hinn alkunna úrskurð um ógildingu kosningarinnar var langur bálkur í Reykjavíkurbréfi 30. janúar. Honum lýkur með þessu: Aðeins þrír menn í heiminum skilja regluna. Einn er indverskur prófessor, sem lést fyrir fáeinum misserum. Annar missti vitið við vinnslu málsins og er nú talinn reika um í regnskógum Suður-Ameríku. Sá þriðji er vanhæfur til að fjalla um það, því hann skellti sér í framboð til stjórnlagaþings eftir að hann var búinn að fá stjórnmálamenn sem botnuðu ekki neitt í neinu til að lögfesta regluna. Pawel virðist nú sloppinn en ég sit uppi með það að hafa afvegaleitt stjórnmálamennina.
  3. Guðni Ágútsson skrifar í blaðið 3. febrúar: Þegar tæknimeistararnir höfðu komið andanum eða reiknireglunum í heilann á róbótanum sem taldi atkvæðin á dularfullan hátt, brugðu þeir á það undarlega ráð að fara sjálfir í framboð, menn sem bjuggu yfir miklu leyndarmáli. Hugsunin er sú sama og hjá ritstjóranum nafnlausa en nú er gengið sínu lengra, ekki aðeins vandlæting yfir framboði mínu heldur beinlínis verið að væna mig (og Pawel?) um e.k. „innherjasvik“ að hætti útrásarvíkinga. Ætli slíkt sé ekki athæfi sem varði við margra ára tugthús?
  4. Enda þótt það snerti ekki sjálfan mig get ég ekki stillt mig um að vitna áfram í orð Guðna: Ennfremur virðast varaþingmenn hafa brotið lögin, fóru í framboð og tveir þeirra náðu kjöri. Það lét yfirkjörstjórnin átölulaust. Það átti að standa þó lögin hafi harðbannað svoleiðis fólk, svo ekki sé talað um alþingismenn. Jafnframt heyrði ég talað um að aðstaða frambjóðenda hefði verið mjög misjöfn, einhverjir þeirra hefðu sent tölvupósta í þúsundavís, þess vegna á kostnað almennings, aðrir höfðu yfir engu fé að ráða. Mér er sagt að sigurvegari kosninganna hafi hlotið 3% atkvæða og að 14 stjórnlagaþingmenn hefðu alls ekki náð kosningu. Þessar aðdróttanir eru rangar, enda byggðar á Gróu á Leiti samanber hina merku heimild „mér er sagt“. En báðar þær talnafullyrðingar sem settar eru fram í síðustu setningunni eru kolrangar. Sá sem fékk flest atkvæði í kosningunni, og það að fyrsta vali, fékk nær þrefallt meira fylgi en Gróa sagði Guðna, eða tæp 9%, og fullyrðingin um að 14 stjórnlagaþingmenn hefðu alls ekki náð kosningu hefur margoft verið rekin ofan í Gróu.

Svör

Hverju er til að svara og þá með það í huga að upplýsa?

  1. Er kosningaraðferðin, hin svokallaða STV-aðferð, íslensk uppfinning? Höfundur Reykjavíkurbréfanna telur uppfinningarmanninn hafa verið undirritaðan. (Sama segir Jónas Kristjánsson, fyrrv. ritstjóri, í mörgum bloggpistlum sínum en það væri að æra óstöðugan að eltast við þau skrif öll.) Hið rétta er að höfundar aðferðarinnar voru tveir, Englendingurinn Thomas Hare og Daninn Carl Andræ, báðir uppi á 19. öld. STV-aðferðinni er beitt víða um lönd og er til í ýmsum gerðum en sú útfærslan sem notuð var hér er skosk, ekki íslensk. Írar hafa einna mesta reynslu af aðferðinni en þar hefur hún verið notuð í öllum kosningum í ein 90 ár. Á Bretlandi var stofnað félag árið 1884, Electoral Reform Society, til að berjast fyrir því að STV-aðferðin verði tekin upp í almennum kosningum þar í landi. Félagið hefur nú unnið þann áfangasigur að breska ríkisstjórnin ætlar að leggja það í þjóðaratkvæði að horfið verði frá meirihlutakosningum og tekið upp afbrigði STV-aðferðarinnar í þingkosningum þar í landi.
  2. Hvers vegna varð kosningaraðferðin, STV-aðferðin, fyrir valinu hér? Höfundur seinna Reykjavíkurbréfsins telur að ég hafi vélað stjórnmálamenn sem botnuðu ekki neitt í neinu til að lögfesta regluna. Málavextir eru hins vegar þeir að ég var fenginn til þess á árinu 2009, ásamt fleirum, að semja frumvörp um innleiðingu persónukjörs í alþingis- og sveitarstjórnarkosningum. Margar leiðir voru reifaðar, m.a. STV-aðferðin. Ríkisstjórnin valdi hana og tel ég það hafa verið gott val. Frumvarpið um stjórnlagaþing var seinna á ferðinni og þá þótti sjálfsagt að viðhafa sömu aðferð við kosningu til þess, þó ekki væri nema til þess að rugla ekki kjósendur í ríminu mörgum ólíkum reglum. Fróðlegt er að STV-aðferðinni var einna fyrst hampað hér á landi af foringjum ungliðahreyfinga „lýðræðisflokkanna“ eins og þeir voru kallaðir þá. Þetta var árið 1976 og þeir sem voru í forsvari heita Finnur Torfi Stefánsson, Jón Sigurðsson og Jón Steinar Gunnlaugsson og hafa allir orðið þjóðþekktir menn. Sá síðast nefndi skrifaði ítarlega tímaritsgrein um aðferðina. Hann hefur heldur betur komið við sögu umrædds máls nú. Það má því rekja a.m.k. aldarfjórðung til baka að stjórnmálamönnum sé bent á þessa ágætu persónukjörsaðferð.
  3. Framboð mitt. Bæði ritstjórinn og Guðni lýsa vanþóknun sinni á því að ég hafi brug[ið] á það undarlega ráð að fara sjálf[ur] í framboð. Ég hef haft þann starfa um áratugaskeið að stýra opinberum stofnunum og jafnframt verið ráðgjafi stjórnvalda um margvíslega mál, ekki síst kosningamál. Ég taldi mig því hafa mikla reynslu af því hvernig stjórnkerfið virkar í reynd og búa yfir sérþekkingu um kosningafræði, allt sem gagnast mætti við endurgerð stjórnarskrár. Þeirri hugmynd laust því niður hjá mér að bjóða mig fram. Ég hugleiddi ítarlega hvort ég væri of nákominn viðfangsefninu til að geta farið í framboð og fór því í gegnum alla aðkomu mína að málinu en hnaut ekki um neitt sem gæti valdið hugsanlegum hagsmunaárekstri eða að ég hefði komið þannig að undirbúningi málsins að það hefði vanhæfi í för með sér. Ég ákvað því að liggja ekki á liði mínu og bjóða mig fram. Um leið og sú ákvörðun lá fyrir hætti ég ráðgjöf við stjórnvöld og fór í leyfi frá hlutastarfi mínu þar að lútandi. Fyrir þessu gerði ég grein á vefsíðu minni þegar ég bauð mig fram, sjá http://thorkellhelgason.is/?p=192.
  4. Leyndarmálið mikla. Guðni telur mig hafa búið yfir leyndarmáli eftir að hafa komið andanum í heilann á róbótanum (sem er orð sem var upphaflega notað um tölvur). Svona aðdróttanir eru grafalvarlegar. Vitaskuld kom ég hvergi nærri talningartölvunum eða forritun þeirra. Það var allt í höndum óháðra aðila, mestmegnis erlendra. Að öðru leyti er svona aulafyndni ekki svaraverð. En aðdróttanirnar kynnu að varða við meiðyrðalöggjöf. Það verður þó látið liggja á milli hluta en ég get bent á verðlaunaða menningarstarfsemi í fyrrum kjördæmi ráðherrans sem hann mætti styrkja til að sýna iðrun og yfirbót.

Niðurlag

Margt fleira mætti upplýsa um hina merkilegu kosningu til stjórnlagaþings sem heppnaðist vonum framar sem slík – og læt ég þá liggja á milli hluta þá þætti framkvæmdarinnar sem Hæstiréttur telur hafa verið með annmörkum. Þeim sem vilja vita meira um kosninguna bendi ég á vefsíðugrein mína um málið, sjá http://thorkellhelgason.is/?p=715.

Mikið væri ánægjulegra að búa á Íslandi ef hér væri upplýst og rökvís umræða um vanda okkar og viðfangsefni, þar sem hlustað væri á aðra án þess að gera lítið úr þeim, þar sem aulafyndi væri ekki notuð til að ná athygli. Ég er þess fullviss að sá góði hópur sem var kjörinn var til setu á stjórnlagaþingi 27. nóvember s.l. færi aðrar og uppbyggilegri umræðuleiðir en þær sem tíðkast hafa fengi hann til þess tækifæri.

 

Gullið tækifæri Hæstaréttar til Salómonsdóms

Posted on by

[Birt í Fréttatímanum 11. febrúar 2011.]

Fyrir viku velti ég vöngum hér í blaðinu [Fréttatímanum] yfir þeirri ákvörðun Hæstaréttar að úrskurða kosningu til stjórnlagaþings ógilda. Síðan hefur talsvert vatn runnið til sjávar: Umræður hafa verið um skarpa greiningu Reynis Axelssonar á ákvörðun réttarins, skipuð hefur verið þingmannanefnd um viðbrögð við ákvörðuninni og nú síðast lögð fram beiðni til Hæstaréttar um endurupptöku málsins. Í beiðninni er farið fram á að ógildingin verði dregin til baka í ljósi nýrra upplýsinga. Í varakröfu er mælst til þess að rétturinn krefjist endurtalningar kjörseðla eftir að öll auðkenni á þeim hafi dyggilega verið fjarlægð, að talningin verði opin og skipaðir verði eftirlitsmenn til að gæta hagsmuna frambjóðenda. Nýr úrskurður í þessa veru er sá Salómonsdómur sem ég auglýsti eftir í grein minni fyrir viku.

Með endurtalningu af þessum toga væri þeim tveimur annmörkum á kosningunni rutt úr vegi sem Hæstiréttur taldi „verulega“. Hæstiréttur telur annars vegar að auðkenni á seðlunum hafi boðið hættunni heim en tekur sjálfur fram að það byggist á því að talningin hefði átt að fara fram fyrir opnum tjöldum. Hins vegar telur rétturinn einmitt það vera verulegan annmarka að talningin fór ekki fram með þeim hætti. Þar með er Hæstiréttur að segja að „glæpurinn“ hafi ekki enn verið drýgður, að kosningaleyndin, sem vitaskuld er öllum verðmæt, sé enn ekki rofin. Ábendingin sem fram kemur í endurupptökubeiðninni er um það hvernig slá megi tvær flugur í einu höggi, tryggja leyndina en telja samt fyrir opnum tjöldum. Þessi hugmynd hafði ekki komið upp í meðförum málsins, né heldur á opinberum vettvangi eftir því sem best er vitað. Hæstiréttur er því engan veginn að draga úr vörn sinni fyrir leynilegum kosningum og opinni talningu, leysi hann úr þessum tveimur verulegu annmörkum með þessum nýja hætti.

Væri þá öllum áhyggjum Hæstaréttar af annmörkum á kosningunni rutt úr vegi? Nei. Eftir sitja þeir þrír annmarkar sem hann taldi ekki til hinna verulegu, þ.e. um gerð kjörklefa, um ósamanbrotna seðla og um gerð kjörkassa. Hér eru vissulega álitamál. Rétturinn virðist, a.m.k. í tveimur fyrri atriðunum, taka stíft mið af orðanna hljóðan í lögum um kosningar til Alþingis enda þótt lög um stjórnlagaþing segi aðeins að miða skuli við þau „eftir því sem við á“. Um kassana hefur rétturinn þó þær eðlilegu áhyggjur að þeir hafi ekki verið nógu traustir. Rétturinn gæti gengið úr skugga um þetta atriði, m.a. fengið á hreint hversu vel kassarnir voru vaktaðir. Sagt er að þeir hafi aldrei vikið úr augsýn eftirlitsmanna milli þess sem þeir voru rammlæstir inni. Þessi atriði verður Hæstiréttur vitaskuld að meta á ný að lokinni rannsókn sinni en þá með það í huga að fyrirkomulag eins og hér var viðhaft tíðkast úti um allan heim.

Í frægum dómi Hæstaréttar um eignarrétt á Landmannaafrétti frá árinu 1981 kallaði dómurinn eftir lagasetningu, eftir því sem síðar varð að þjóðlendulögum. Hæstiréttur gæti farið eins að nú enda þótt hann komi nú fram sem stjórnvald. Hann gæti átalið það sem dómurunum þykir á bjáta í framkvæmd kosninga og bent á óljós og sundurlaus lagákvæði. Hann gæti kallað eftir því sem brýn nauðsyn er á, sem er almenn og heilsteypt löggjöf um framkvæmd allra kosninga. Þetta er ekki síst nauðsynlegt í ljósi þess að kosningum af ýmsum toga hefur og mun fara fjölgandi með aukinni lýðræðiskröfu.

Það er aftur á móti dýru verði keypt að ógilda heila þjóðarkosningu til að koma þessum réttmætu skilaboðum á framfæri.

Enginn Salómonsdómur

Posted on by

Ákvörðun Hæstaréttar um ógildingu kosningar til stjórnlagaþings vekur blendnar tilfinningar. Þeim mun betur sem ég fer yfir ákvörðun réttarins því vafasamari finnst mér niðurstaðan. Um þessar efasemdir hef ég ritað á vefsíðu mína thorkellhelgason.is.

Hið jákvæða er að það skuli vera dómstóll sem kveður á um réttmæti kosninga. Þessu er ekki þannig farið um kosningar til Alþingis. Þar liggur hið endanlega ákvörðunarvald um gildi kosninganna hjá þinginu sjálfu, sbr. 46. gr. stjórnarskrárinnar. Þetta er meðal þess sem ég vil fá breytt, fái ég lagt á ráðin. Hefði þótt eðlilegt að við, þingfulltrúarnir 25, hefðum dæmt í eigin „sök“, fellt úrskurð um það hvort kjörbréf okkar væru gild? Varla.

Mistök við alþingiskosningar 2003

Við alþingskosningarnar 2003 reyndi í fyrsta sinn á skiptingu Reykjavíkur í tvö kjördæmi. Sem kunnugt er fylgja mörkin í fyrstu Hringbraut og Miklubraut. Kontóristar borgarinnar höfðu flaskað á því að Framnesvegur sker Hrinbrautina og eru nokkur hús sunnan hennar. Þeir höfðu sett allan Framnesveginn í norðurkjördæmið. Nokkrir kjósendur höfðu kosið í röngu kjördæmi. Var kosningin þá ógild? Kjósendur gátu að vísu kosið sömu flokka í báðum kjördæmum en ekki sömu frambjóðendur. Það var til dæmis brotið þannig á þessum kjósendum að þeir fengu ekki að strika út þá frambjóðendur sem þeir höfðu hugsanlega ætlað sér að gera. Ef til vill beindu þeir spjótum sínum að frambjóðendum í röngu kjördæmi, en mikið var um útstrikanir í norðurkjördæminu. Hvað gerði Alþingi? Ógiltu þingmenn eigin kosningu vegna þessara mistaka? Nei, þeir fóru að mínu mati skynsömu leiðina. Prófað var á alla kanta að gera þessum villuráfandi kjósendum upp skoðanir um það hvaða flokka þeir hefðu hugsanlega kosið og aðgætt hvort skipan þingsins gæti breyst af þeim sökum. Svo reyndist ekki vera og þar með staðfestu þingmenn öll eigin kjörbréf. Þingmenn gerðu sér ekki rellu út af því að kosningaúrslit í þessum tveimur kjördæmum voru röng sem nam tugum atkvæða í hvoru þeirra. Hefði Hæstiréttur farið eins að?

Pólitísk ábyrgð Hæstaréttar

Kom mér ályktun Hæstaréttar á óvart? Já. Til að skýra það svar vil ég nefna frægt dæmi um mat á gildi ríkiskosninga.
Árið 2007 dæmdi stjórnlagadómstóll Þýskalands þau kosningalög, sem beitt var við kosningar til Sambandsþingsins árið 2005, brjóta í grundvallaratriðum í bága við stjórnarskrána. Svo slæmt var það ekki með stjórnlagaþingskosninguna! Lögunum hafði verið beitt áratugum saman með hinum umdeildu ákvæðum. Hvað þá? Átti dómstóllinn að reka þingið heim, ógilda öll lög sem hið ólöglega þing hafði sett og setja svo kanslarann Angelu Merkel af (þýska þingið kýs kanslarann)? Dómstóllinn veltir þessu fyrir sér í dómsorði sínu en kemst að þeirri niðurstöðu að þetta sé ófær leið.

Í stað þess skikkaði hann Sambandsþingið til að lagfæra lögin og hafa þau á hreinu fyrir kosningarnar 2013. Þingið fær þannig góðan tíma, enda eru Þjóðverjar þekktir að vandvirkni. En þetta merkir að þingið sem kosið var fyrir rúmu ári, haustið 2009, situr í krafti kosningalaga sem vitandi vits standast ekki stjórnarskrá. (Sjá meira á vefnum http://www.landskjor.is/kosningamal/erlendar-kosningar-/nr/16.)

Ég hafði sannast sagna vænst þess að Hæstiréttur felldi slíkan Salómonsdóm, ekki síst í ljósi þess að margt orkar tvímælis í röksemdafærslu réttarins, svo ekki sé sterkar að orði kveðið. Ég hafði vænst þess að rétturinn setti ofan í við Alþingi og framkvæmdarvaldið, segði þeim að standa sig betur næst, en léti kosninguna gilda þar sem engin rök hafa verið færð fyrir því að hnökrarnir á henni hafi haft áhrif á úrslitin. Það eru alvarleg inngrip að ógilda heilar landskosningar. Rétturinn hefur því tekið á sig pólitíska ábyrgð. Það hefur hann íhugað vandlega – skulum við vona.

Þegar þetta er ritað eru stjórnvöld að velta fyrir sér hvernig eigi að taka á málinu; hvort efna eigi til nýrrar kosningar, uppkosningar eða frá grunni, eða að Alþingi skipi á stjórnlagaþingið. Hver svo sem niðurstaðan verður gef ég áfram kost á mér til starfa á stjórnlagaþingi. Ég bauð mig fram í haust til þess að leggja mitt af mörkum. Ég stend við það.

Áfram með stjórnlagaþingið!

[Birtitist í Fréttatímanum 3. febrúar 2010]

Frumgreining á úrslitum kosningar til stjórnlagaþings 27. nóvember 2010

Posted on by

Ég hef undanfarnar vikur, allt frá því að talningu lauk í stjórnlagaþingskosningunni, verið að vinna að allítarlegri greinargerð um kosningarúrslitin. Hún fylgir hér með í pdf-formi í tvennu lagi:

GreiningSLÞkosningarUtg3feb2011Fyrra
GreiningSLÞkosningarUtg3feb2011Seinna

Skýrt verður frá niðurstöðunum í fyrirlestri á málfundi Verkfræði- og náttúruvísindasviðs Háskóla Íslands kl. 12-13:45 fimmtudaginn 3. febrúar 2011 í Þjóðminjasafninu.

Í samantekt greinargerðarinnar segir:

  • Margt var sérstætt við þessa kosningu. Þetta var landskjör, þ.e. landið var eitt kjördæmi, framboð voru einstaklingsbundin, hreint persónukjör. Kosningin var um margt nýmæli, ekki aðeins hér á landi heldur líka sé leitað samanburðar út í hinn stóra heim.
  • Frambjóðendur skiptust þannig eftir kyni að 70% voru karlar en 30% konur. Hlutfall frambjóðenda var verulega umfram hlutfall kjósenda á kjörskrá í Reykjavík. Þessi hlutföll voru mjög ámóta á Suðvesturlandi en í öðrum kjördæmum hallaði á frambjóðendur, mest í Suðurkjördæmi þar sem hlutfall þeirra var einungis helmingur af hlutfalli kjósenda.
  • Kosningarþátttaka var dræm, 35,95%. Ógildir kjörseðlar, þar með talin auðir, námu 1,43% sem er minna en gerist og gengur í kosningum hérlendis. Á hinn bóginn  kunna allmörg atkvæði að hafa verið óvirk að hluta vegna umdeilanlegra  ákvæða laga um meinbugi á kjörseðlum.
  • Uppgjör kosningarinnar fór fram með aðferð, STV, sem ekki hefur verið notuð hérlendis áður. Kostir STV-aðferðarinnar eru tíundaðir: Atkvæði fara lítt í súginn, aðferðin er hlutfallsaðferð, hægt er að kjósa eftir sannfæringu, kjósandinn tekur ekki áhættu við að auka við röðun sína og það er erfitt að beita brögðum. STV-aðferðin hefur líka galla: Hún kann að þykja flókin, sem er aðallega vegna þess að hún er lítt þekkt. Enn fremur er hún ekki einhalla (frekar en margar aðrar), þ.e. búa má til dæmi þess efnis að frambjóðandi missi af kjöri við að fá of mörg atkvæði og öfugt.
  • Aðferðin í stuttu máli: Hver kjósandi fer með eitt atkvæði og raðar frambjóðendum í vallínur eftir þeim forgangi sem hann vill að þeir hafi að atkvæðinu. Sá sem er í efstu vallínu hjá kjósandanum hefur fyrstur aðgang að atkvæðinu. Sé frambjóðandinn úr leik – þ.e. hefur náð kjöri eða fallið út sakir lítils fylgis – færist atkvæðið til þess sem er næstur á óskalista kjósandans. Og síðan koll af kolli. Ítralegri lýsing er í fylgiskjali.
  • Þátttaka kjósenda í röðunarferlinu var mjög góð. Að meðaltali raðaði hver kjósandi 14,8 frambjóðendum en 29% röðuðu í allar þær 25 línur sem stóðu til boða. Hinir kjörnu hlutu 38,5% atkvæða þegar að 1. vali. 83,4% atkvæða áttu að hlutdeild í vali þeirra sem kjöri náðu. Afgangurinn, eða 16,6% atkvæða, dagaði uppi í þeim skilningi að þau atkvæði gögnuðust engum hinna kjörnu frambjóðenda. Að meðaltali hafði hver kjósandi nöfn 3,7 þeirra frambjóðenda sem kjöri náðu á seðli sínum.
  • Úthlutun með STV-aðferðinni, þeirri sem notuð var í raun, er borin saman við útkomu eftir ýmsum öðrum aðferðum: Einn kross, allt að 25 krossar, stigagjafaraðferð, prófskjörsaðferðin. 18 til 21 af hinum 25 kjörnu hefðu líka náð kjöri með hinum aðferðunum. Með STV-aðferðinni náðu 10 konur kjöri. Þær hefðu orðið 1-2 færri með hinum aðferðunum. Eftir STV-aðferðinni höfðu 59%-83% atkvæðanna raunverulega áhrif á val hinna 25 en aðeins 16%-21% atkvæðanna hefðu skipt sköpum um úthlutun sætanna ef öðrum aðferðum hefði verið beitt.
  • Brugðist er við ýmissi gagnrýni á kosningarkerfið: Því er andmælt að kosningaraðferðin sé íslenskur sérvitringsháttur og hrákasmíð. Vakin er athygli á þeirri gagnrýni að STV-aðferðin sé ekki einhalla. Því er andmælt að aðeins þeir sem ná fullum sætishlut séu rétt kjörnir. Leiðréttur er sá misskilningur að það skipti máli í hvað röð seðlarnir séu taldir. Öfgakenndu dæmi um að STV-aðferðin geti hyglað fámennri klíku er andmælt. Því er svarað hví ekki voru notaðar þróaðri útgáfur af STV-aðferðinni. Tekið er undir þá gagnrýni að aðferðin til úthlutunar sæta til kynjajöfnunar hafi verið gölluð, en sem betur fer reyndi ekki á hana.
  • Fjallað er ítralega um þá skoðun að kosningin hafi verið dauðadómur yfir persónukjöri og því að hafa landið eitt kjördæmi. Fullyrt er að því fari fjarri að stjórnlagaþingskosningin hafi sýnt að persónukjör á landsvísu sé illgerlegt. Kosningin hafi á hinn bóginn leitt í ljós viðfangsefni sem leysa þarf til að slíkt fyrirkomulag heppnist sem best. Bent er á nokkrar lausnir í því sambandi.
  • Í fylgiskjölum eru annars vegar vangaveltur um það hvers vegna fólk hafi setið heima í kosningunni. Hins vegar er farið ítarlega yfir STV-kosningaraðferðina og henni lýst með tilvísun í úrslit kosningarinnar.

Málfundur um stjórnlagaþingskosninguna fimmtudag 3. feb. í Þjóðminjasafninu

Posted on by

Málfundur á vegum Verkfræði- og náttúruvísindasviðs HÍ um kosningu til stjórnlagaþings

Framkvæmd, úrslit og ógilding kosninganna

Fimmtudaginn 3. febrúar 2011 kl. 12:00-13:45 í fundarsal Þjóðminjasafnsins

Framkvæmd kosninga til stjórnlagaþings  þann 27. nóv. 2010 var kærð til Hæstaréttar sem hefur ákvarðað að kosningarnar séu ógildar. Tilvist stjórnlagaþings er því í uppnámi. Mikilvægt er fjallað sé um málið á ýmsum vettvangi og því boðar Verkfræði- og náttúruvísindasvið Háskóla Íslands til málþings um kosningar til stjórnlagaþings og ákvörðun Hæstaréttar. Tilgangur málþingsins er að velta upp nýjum hliðum málsins.

Dagskrá

1.        Drífa Sigfúsdóttir, rekstrarstjóri Verkfræði- og náttúruvísindasviðs er fundarstjóri og setur fundinn.

2.        Þorkell Helgason, próf. emeritus sem náði kjöri sem stjórnlagaþingmaður í framangreindum kosningum, greinir kosningarnar þar sem fjallað er um þátttöku, röðun kjósenda á frambjóðendum, úrslit og reynsluna af  aðferðinni sem beitt var við kosningarnar. Að lokum veltir Þorkell fyrir sér hvort kosningar til stjórnlagaþings vísi veginn um persónukjör á landsvísu.

3.        Jóhann P. Malmquist, prófessor í tölvunarfræði og ráðgjafi landskjörstjórnar við kosningarnar, fjallar um það meginatriði í ályktun Hæstaréttar hvort rekja hefði mátt atkvæði til einstakra kjósenda, og hvað hefði þurft til. Jafnframt lýsir hann talningarferlinu með stuttum myndbrotum.

4.        Reynir Axelsson, dósent í stærðfræði, gagnrýnir röksemdafærslu Hæstaréttar fyrir ályktun réttarins um ógildingu kosninganna.

5.        Eggert Briem, prófessor, dregur málið saman og reifar í hvaða stöðu það er nú.

Nánari upplýsingar gefur Ingi Rafn Ólafsson markaðs- og kynningarstjóri Verkfræði- og náttúruvísindasviðs í síma 772-1400, ingirafn@hi.is

Var hægt að rekja kjörseðla til kjósenda?

Posted on by

[Pistill þessi var saminn 31. janúar 2011 en ekki birtur fyrr en 16. apríl s.á.]

Hæstaréttur segir í ákvörðun sinni um ógildingu kosninga til stjórnlagaþings um tvö atriði að þau séu “verulegur annmarki á kosningunni”. Annað þessara atriða er að auðkenning á seðlunum geti leitt til þess rekja megi kjörseðlana til kjósenda.

Rétturinn víkur ekki einu orði að því í ákvörðun sinni hvers vegna nauðsynlegt var að auðkenna seðlana. Rafrænn talning, þ.e. úthlutun sæta, er næsta óhjákvæmileg með þeirri kosningaraðferð sem lögin um stjórnlagaþing kveða á um. Svo væri einnig þótt öðrum aðferðum hefði verið beitt, svo sem merkingu við fleiri en einn frambjóðenda með krossi, prófkjörsaðferðinni o.s.frv. Seðlarnir voru auðkenndir til að unnt væri á talningarstað að rekja saman kjörseðla og hina rafænu mynd þeirra og samlesa þegar vafi lék á því að tækin hefðu lesið rétt. Þetta er alls staðar gert þar sem talið er með rafrænum hætti. Þetta væri líka nauðsynlegt þótt innlestur væri ekki með skönnun heldur atkvæðin slegin inn eins og líka kom til álita að gera. Það hefði vissulega verið betra að að þessi auðkenni hefðu verið sett á seðlana fyrst á talningarstað áður en seðlarnir voru skannaðir.

En rétturinn stóð frammi fyrir því að seðlarnir voru auðkenndir fyrir fram. Hvað segja dómararnir þá? Hér er orðrétt það sem segir í 3. mgr. kafla VI.1 ákvörðunar Hæstaréttar þar sem niðurstaða er um þetta atriði. Skotið er inn númerum milli hornklofa á undan málsliðum til að unnt sé að vísa til þeirra í umsögn hér á eftir.

Við ákvörðun dómsmála- og mannréttindaráðuneytis, nú innanríkisráðuneytis, á því hvernig auðkenningu kjörseðla skyldi hagað á grundvelli 2. mgr. 10. gr. laga nr. 90/2010, sbr. 2. gr. laga nr. 120/2010, varð að taka fullt tillit til þess að samkvæmt 4. gr. laganna skyldi kosningin vera leynileg. [1] Eins og skýrt er tekið fram í athugasemdum frumvarpsins átti kjörseðill ekki að vera rekjanlegur til kjósanda. [2] Alkunna er að sú aðferð er oft viðhöfð við að stemma af fjölda kjósenda sem komið hafa í kjördeild að rituð eru nöfn kjósenda í þeirri röð sem þeir koma og greiða atkvæði. [3] Þar sem upplýst hefur verið að kjörseðlarnir voru ekki aðeins strikamerktir heldur einnig merktir númerum sem voru í samfelldri hlaupandi töluröð var í reynd afar auðvelt að færa upplýsingar samhliða nöfnum kjósenda þannig að rekja mætti til númera seðla sem þeir höfðu fengið. [4] Verður að telja að ákvörðun um að haga númeramerkingu seðlanna með þeim hætti sem hér hefur verið lýst hafi farið í bága við lokaákvæði 4. gr. laga nr. 90/2010 um leynilegar kosningar, en það er í samræmi við grundvallarákvæði stjórnarskrárinnar um opinberar kosningar, sbr. 5. gr., 26. gr., 1. mgr. 31. gr. og 2. mgr. 79. gr. hennar. [5] Verður að telja þetta verulegan annmarka á framkvæmd kosninganna, ekki síst í ljósi þess, eins og nánar verður vikið að síðar, að telja bar atkvæði fyrir opnum dyrum og að viðstöddum fulltrúum samkvæmt 2. mgr. 98. gr. laga nr. 24/2000.

Skal nú vikið að þeim atriðum sem hér eru auðkennd innan hornklofa:

[2]: Hvaðan hafa dómararnir það að “alkunna sé að … rituð eru nöfn kjósenda í þeirri röð sem þeir koma og greiða atkvæði”? Láta þeir duga lítt rökstudda fullyrðingu eins kæranda um að slíkt hafi tíðkast einhvers staðar. Við þetta kannast engir þeir kjördeildarmenn sem ég hef haft spurnir af. Enda væri slíkt athæfi trúlega brot á lögum um kosningar til Alþingis svo og til stjórnlagaþings.

[3]: Vissulega hefði verið unnt að skrifa niður í kjördeildum beint eða óbeint hvaða kjósandi fékk hvaða seðlinúmer. En sem fyrr væri það augljóst lögbrot.

[1]: Hvar í röksemdafærslu Hæstaréttar er sýnt fram á að kjörseðillinn hafi verið rekjanlegur til kjósenda án bersýnilega sviksamrar hegðunar af hálfu kjörstjórnarmanna? Hvergi.

[4]: Hvað svo, þótt þeir væru rekjanlegir í þeim skilningi að hægt væri (með glæpsamlegi athæfi) að komast að hvaða seðilnúmer tiltekinn kjósandi fékk? Hvernig átti þá að finna hvernig atkvæði var greitt á þessum seðli? Hæstiréttur botnar ekki röksemdafærslu sína. Þar með er hún marklaus.

[5]: Með öllu er óskiljnalegt hvað hér vakir fyrir dómurunum. Hér er rekjanleikinn einhvern veginn tengdur við það að trúnaðarmenn hefðu átt að vera viðstadddir talninguna, samtímis því sem kvartað er yfir því að þeir hafi ekki verið viðstaddir. Hvers konar rökleysu getur rétturinn leyft sér!

Skal nú fjallað um þetta kæruatriði í heild, það hvort auðkenning seðlanna hefði svipt kjósendur kosningarleynd.

Hvernig hefði mátt rekja það hvernig einstakir kjósendur vörðu atkvæði sínu? Til þess hefðu a.m.k. tveir opinberir ábyrgðarmenn þurft að fremja alvarleg lögbrot:

  1. Fyrst hefði kjörstjórnarmaður í kjördeild þurft að skrá hjá sér, beint eða óbeint, seðilnúmer þess kjósenda sem hann vildi njósna um.
  2. Í öðru lagi hefði kjörstjórnarmaðurinn að þurft að setja sig í samband við einn þeirra örfáu trúnaðarmanna landskjörstjórnar sem gátu haft aðgang að hinum rafræna gagnagrunni með kjörseðlunum.
  3. Þessi tengill á talningarstað hefði síðan þurft að hafa upp á umræddum seðli og ljóstra upp um hvernig atkvæðinu var varið og koma þeim upplýsingum út fyrir talningarstaðinn.

Aðrar leiðir til að nýta seðilnúmerin til að komast að því hvernig atkvæði hefði verið varið eru langsóttari. Hefði kjörstjórnarmaður getað vaðið í kjörkassa þegar á kjörstaðnum og fundið þann seðil sem hann hafði númerið á? Ekki án þess að séð hefði á kassanum og innsigli hans.

Allt þetta hefði verið lögbrot sem varðaði væntanlega við hegningarlög, sbr. ákvæði 124. gr. um kosningar til Alþingis en í þá lagagrein er m.a. vísað í lögum um stjórnlagaþing. Í 124. gr. fyrrgreindu laganna segir: “Það varðar sektum, ef ekki liggur þyngri refsing við eftir öðrum ákvæðum þessara laga eða eftir öðrum lögum, ef sveitarstjórn, kjörstjórn, utankjörfundarkjörstjóri eða embættismaður hagar fyrirskipaðri framkvæmd laga þessara vísvitandi á ólöglegan hátt eða vanrækir hana.”

Vissulega gætu auðkenni seðlanna gert auðveldara en ella að rekja kjörseðla. En til þess hefði þurft samsæri að lágmarki tveggja embættismanna eins og að ofan greinir. Sé eindreginn brotavilji fyrir hendi er vitaskuld margt hlægt að gera. Einfaldasta leiðin til njósna er að koma vefmyndavél fyrir í rjáfri kjörstaðar sem beinir linsu sinni beint ofan á kjörborðið. Þar sem ég kaus í frægu íþróttahúsi á Álftanesi hefði nánast hver sem var getað hengt upp slíka myndavél í rjáfrið fyrir kosningardaginn án þess að eftir því væri tekið. Þá hefði lítið gagnað þótt unnt væri að draga tjald fyrir kjörklefanna, nema haft væri þak á klefunum!

Það verður seint komið í veg fyrir lögbrot en við verðum að treysta því eiðsvarna fólki sem sér um framkvæmd kosninga. Ella mætti ógilda allar kosningar með því einu að menn með einbeittan brotavilja geta alltaf svindlað. Einmitt það er hættan við ákvörðun Hæstaréttar. Héðan í frá má tortryggja allar kosningar og fá þær ógiltar á grunsemdum einum.